Wikipedia:Tłumaczenie miesiąca/Bizancjum

Z Wikipedii

Ten artykuł jest obecnie tłumaczeniem miesiąca z języka angielskiego. Podstawę stanowi en:Byzantine Empire Z Twoją pomocą może się stać artykułem na medal!. Oddaj swój głos na kolejną propozycję artykułu do tłumaczenia

Cesarstwo Bizantyjskie
← 293/395-1453 →
Flaga cesarstwa bizantyjskiego Godło cesarstwa bizantyjskiego
Język urzędowy	łacina (do ok VII/VIII wieku) greka - oficjalnie po VIII w.
Język używany	łacina, grecka, koptyjski, hebrajski, wandalski
Stolica	Konstantynopol
Typ państwa	monarchia absolutna
Ostatnia głowa państwa	ostatni cesarz Konstantyn XI Dragazes
Ostatni przywódca religijny	Patriarcha Konstantynopola Atanazy II
Podział cesarstwa	rzymskiego na część wschodnią i zachodnią (395 rok)
Upadek Konstantynopola	po oblężeniu tureckim 1453
Religia dominująca	chrześcijaństwo (od czasów Wielkiej Schizmy Wschodniej: prawosławie)
Cesarstwo około 550 roku

The Byzantine Empire or Byzantium is the historiographical term conventionally used since the 19th century to describe the Greek-speaking Roman Empire of the Middle Ages, centered on its capital of Constantinople. It is also known as the Eastern Roman Empire, although this name is more commonly used when referring to the time which preceded the fall of the Western Roman Empire. During much of its history it was known to many of its Western contemporaries as the Empire of the Greeks because of the dominance of Greek language, culture and population.^[1] To its inhabitants, the Empire was simply the Roman Empire (Greek: Szablon:Polytonic) and its emperors continued the unbroken succession of Roman emperors. In the Islamic world it was known primarily as Szablon:Rtl-lang (Rûm, land of the "Romans").

Imperium Bizantyjskie (Bizancjum) – termin historiograficzny określający greckojęzyczną część średniowiecznego Cesarstwa Rzymskiego ze stolicą w Konstantynopolu. Używane zamiennie określenie Cesarstwo Wschodniorzymskie jest bardziej popularne w odniesieniu do okresu poprzedzającego upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego. Ze względu na dominację greckiej kultury, języka oraz ludności Bizancjum było w wielu ówczesnych krajach Europy Zachodniej nazywane "Cesarstwem Greków",^[2] podczas gdy dla jego mieszkańców było to po prostu Cesarstwo Rzymskie (gr. Βασίλειον Ῥωμαίων); nazwa ta miała podkreślać zachowanie ciągłości tradycji starożytnego Imperium. Świat muzułmański znał Bizancjum pod nazwą Rûm (ar. روم, "ziemia Rzymian").

There is no consensus on exactly when the Byzantine period of Roman history began. Many consider Emperor Constantine I (reigned AD 306–337) to be the first "Byzantine Emperor". It was he who moved the imperial capital in 324 AD from Nicomedia to Byzantium, refounded as Constantinople, or Nova Roma ("New Rome").^[3] The city of Rome itself had not served as the capital since the reign of Diocletian.

Historycy nie są zgodni co do dokładnej daty rozpoczęcia bizantyjskiego okresu historii Rzymu. Według jednej z wersji pierwszym cesarzem Bizancjum był rządzący w latach 306-337 n.e. Konstantyn I, który w 324 roku przeniósł stolicę Cesarstwa z Nikomedii do Bizancjum, zwanego odtąd Konstantynopolem (lub "Nowym Rzymem", Nova Roma).^[4] Miasto Rzym przestało być stolicą już za rządów cesarza Dioklecjana (284-305).

Some date the beginnings of the Empire to the reign of Theodosius I (379–395) and Christianity's official supplanting of the pagan Roman religion, or following his death in 395, when the political division between East and West became permanent. Others place it yet later in 476, when Romulus Augustulus, traditionally considered the last western Emperor, was deposed, thus leaving sole imperial authority with the emperor in the Greek East. Others point to the reorganization of the empire in the time of Heraclius (ca. 620) when Latin titles and usages were officially replaced with Greek versions.

Niektórzy początków Bizancjum upatrują w okresie panowania Teodozjusza I, gdy chrześcijaństwo ostatecznie wyparło politeistyczną religię starożytnych Rzymian, lub w latach tuż po jego śmierci w 395 r., kiedy to utrwalił się polityczny podział na Wschód i Zachód. Jeszcze inni umiejscawiają moment przełomu w roku 476 i łączą go z ustąpieniem ostatniego cesarza Zachodniego Cesarstwa, Romulusa Augustulusa, i pozostawieniem całości władzy cesarskiej w rękach cesarza bizantyjskiego. Pod uwagę brany jest również czas reorganizacji Cesarstwa, kiedy za panowania Herakliusza (ok. 620 r.) oficjalnym językiem urzędowym stał się grecki.

In any case, the changeover was gradual and by 330, when Constantine inaugurated his new capital, the process of hellenization and increasing Christianization was already under way. The Empire is generally considered to have ended after the fall of Constantinople to the Ottoman Turks in 1453, although some scholars instead use the Sack of Constantinople in 1204, or the fall of the Greek successor kingdoms, Mystras in 1460, Trebizond in 1461, and Monemvasia in 1471.

W rzeczywistości przemiany te zachodziły stopniowo i w roku 330, gdy Konstantyn ustanawiał nową stolicę, procesy hellenizacji i postępującej chrystianizacji rozwijały się już od dłuższego czasu. Koniec Cesarstwa utożsamiany jest zazwyczaj z upadkiem Konstantynopola i początkiem Imperium Osmańskiego w roku 1453, jednak niektóre szkoły historyczne uważają zań datę rzezi Konstantynopola podczas IV krucjaty (1204) lub moment upadku będącego częścią Bizancjum państwa greckiego: Mistry w 1460, Trapezuntu w 1461 i Monemwazji w 1471 roku.

Spis treści 1 Historia nazwy "Bizancjum" 2 Pochodzenie 2.1 Tetrarchia 2.2 Konstantyn I Wielki i jego następcy 3 Wczesna historia 4 Justynian i jego następcy 5 Dynastia heraklijska i kurczące się granice 6 Dynastia izauryjska i ikonoklazm 7 Dynastia macedońska i odrodzenie 7.1 Rozwój wewnętrzny 7.2 Wojny z Muzłumanami 7.3 Wojny z Bułgarami 7.4 Triumf 8 Crisis and fragmentation 9 Komnenian dynasty and the crusaders 9.1 Aleksy I i Pierwsza Krucjata 9.2 Jan II, Manuel I i Druga Krucjata 9.3 12th century Renaissance 10 Decline and disintegration 10.1 Dynasty of the Angeli and Third Crusade 10.2 IV wyprawa krzyżowa 11 Upadek 11.1 Cesarstwo na uchodźstwie 11.2 Odbicie Konstantynopola 12 Następstwa 13 Kultura 13.1 Gospodarka 13.2 Nauka 13.3 Religia 13.4 Sztuka i literatura 13.5 Rząd i biurokracja 13.6 Dyplomacja 13.7 Dziedzictwo 14 See also 15 Przypisy 16 References 16.1 Primary sources 16.2 Secondary sources 17 Further reading 18 Linki zewnętrzne

[edytuj] Historia nazwy "Bizancjum"

Kalendarium
667 p. n. e.	Założenie antycznego miasta Bizancjum (przyszły Konstantynopol a później Istambuł).
27 p. n. e.	Powstanie Cesarstwa Rzymskiego.
ok. 235 - 284	Kryzys wieku III.
292	Reformy Dioklecjana (tetrarchia).
330	Konstantyn Wielki przenosi swoją siedzibę do Nova Roma i zmienia jej nazwę na Konstantynopol. Zaraz po tym umiera (337). Miasto staje się stolicą Bizancjum na długie wieki.
395	Teodozjusz Wielki trwale dzieli cesarstwo pomiędzy synów na dwie części - wschodnią i zachodnią.
527	Justynian Wielki zostaje cesarzem.
7 kwietnia, 529	Ogłoszenie kodeksu Justyniana.
532	Powstanie Nika.
532–537	Justynian buduje kościół Hagia Sofia.
533–554	Belizariusz zbrojnie odzyskuje Afrykę Północną i Italię od Wandalów i Ostrogotów. W nagrodę zostaje konsulem.
568	Longobardowie zajmują większość posiadłości w Italii.
634–641	Arabowie zdobywają Wschód i Egipt. W następnych dekadach zajmują resztę Afryki Północnej i Sycylię.
ok. 680	Przybycie Bułgarów na Bałkany.
697	Zdobycie Kartaginy w Afryce północnej przez Arabów.
730–787	Spory dotyczące kwestii Ikonoklazmu.
813–843	Utrata większości terytoriów w Italii za wyjątkiem fragmentu Mezzogiorno.
843–1025	Na tronie cesarskim zasiadają przedstawiciele dynastii Macedońskiej i imperium przeżywa wojskowe i terytorialne odrodzenie. Bizantyjscy uczeni przepisują i zachowują wiele z zachowanych greckich i łacińskich tekstów.
960–1042	Cesarstwo Bizantyjskie odnosi szereg zwycięstw nad siłami kalifatu Abbasydów i Fatymidów, odbijając cześć uprzednio utraconych terytoriów w Mezopotamii, Syrii i Palestynie.
1002–1018	Cesarz Bazyli II przeprowadza szereg kampanii przeciwko Bułgarom, mając na celu podbój ich państwa.
1014	Bazyli II Bułgarobójca rozbija Bułgarów pod Biełasicą.
1018	Przyłączenie Bułgarii do Cesarstwa Bizantyńskiego.
1025	Ze śmiercią Bazylego II rozpoczyna się długotrwały upadek znaczenia państwa.
1054	Poczatek Wielkiej Schizmy Wschodniej.
1071	Cesarz Roman IV Diogenes zostaje pokonany przez Turków seldżuckich w bitwie pod Manzikertem. Utrata Azji Mniejszej. W tym samym roku utrata ostatnich posiadłości włoskich na rzecz Normanów.
1081	Na tron wstępuje pierwszy przedstawiciel dynastii Komnenów, Aleksy I. Bizancjum zostaje wplątane w krucjaty. Rozkwit ekonomiczny, rozwój literatury i sztuk pięknych. W Anatolii osiedlają się Turcy.
1091	Aleksy I Komnen pokonuje Pieczyngów w Bitwie u podnóża góry Lebunion.
1097	Bizantyjczycy i wojska I krucjaty odbijają z rąk Turków Niceę.
1097-1176	Armia Bizancjum odbija wybrzeże Azji Mniejszej i spycha Turków do centralnej Anatolii. Łacińskie Księstwo Antiochii staje się bizantyjskim protektoratem.
1122	Bizantyjczycy pokonują Pieczyngów pod Beroią.
1167	Armia Bizantyjska odnosi druzgoczące zwycięstwo pod Sirmium nad Węgrami, którzy stają się Bizantyjskimi wasalami.
1176	Bizantyjczycy dowodzeni przez Manuela I zostają pokonane przez armię Sułtanatu Rum w bitwie pod Myriokefalon, co oznacza kres wszelkich prób odzyskania centralnej Anatolii.
1180	Ze śmiercią cesarza Manuela I Komnena zaczyna się zmierzch Bizancjum.
1185	Utrata Bułgarii i innych terenów na Bałkanach na skutek powstania.
1204	Konstantynopol zostaje zajęty przez krzyżowców, powstaje Cesarstwo Łacińskie.
1261	Odzyskanie Konstantynopola przez cesarza nicejskiego, Michała Paleologa.
1326	Miasto Prusa w Azji mniejszej ulega Turkom Osmańskim.
1331	Nicea, stolica państwa tylko 100 lat wcześniej zostaje zdobyta przez Turków Osmańskich.
1439	Cesarz Jan VIII Paleolog likwiduje schizmę i uznaje władze papieża w zamian za pomoc zachodu przeciwko Turkom.
1453	Turcy Osmańscy zdobywają Konstantynopol. Ze śmiercią ostatniego cesarza Konstantyna XI Cesarstwo Bizantyjskie przestaje istnieć.

Termin Cesarstwo Bizantyjskie został stworzony przez późniejszych historyków i nigdy nie był używany podczas istnienia imperium. W języku greckim nazwa cesarstwa brzmiała Basileia tōn Rōmaiōn (Βασιλεία των Ρωμαίων) - "Cesarstwo Rzymian" (co było przekładem łacińskiej nazwy Cesarstwa Rzymskiego - "Imperium Romanōrum") albo po prostu Rōmania (Ρωμανια).

Określanie Cesarstwa jako "bizantyjskiego" rozpoczęło się w Europie Zachodniej w roku 1557, kiedy niemiecki historyk Hieronymus Wolf opublikował swoją pracę Corpus Historiæ By­zantinæ, która była zbiorem bizantyjskich źródeł. Publikacja w roku 1648 Byzantine du Louvre (Corpus Scriptorum Historiæ Byzantinæ) i w roku 1680 Historia Byzantina Du Cangego spopularyzowały użycie określenia "bizantyjski" pośród autorów francuskich, takich jak Monteskiusz^[5].

Przedtem Cesarstwo było nazywane przez Zachodnich Europejczyków Imperium Graecorum (Cesarstwo Greków). Bizantyjskie pretensje do rzymskiego dziedzictwa były w sposób świadomy odrzucane co najmniej od koronacji Karola Wielkiego na cesarza (Imperator Augustus) przez papieża Leona III w roku 800. Zawsze kiedy papieże lub zachodni władcy chcieli użyć terminu rzymski w odniesieniu do cesarzy bizantyjskich preferowali termin Imperator Romaniæ zamiast Imperator Romanorum, tytułu zarezerwowanego tylko dla Karola i jego następców^[6].

Sam termin "bizantyjski" pochodzi od "Bizancjum", nazwy Konstantynopola sprzed okresu rządów Konstantyna.

[edytuj] Pochodzenie

[edytuj] Tetrarchia

Na przestrzeni trzeciego stulecia pojawiły się trzy oznaki kryzysu, jaki dotknął Cesarstwo Rzymskie: najazdy ludów barbarzyńskich, wojny domowe oraz upadek gospodarki targanej różnorodnymi problemami^[7]. Rzym stopniowo tracił status centrum administracyjnego Imperium. Kryzys wieku III ukazał mankamenty heterogenicznego systemu rządów ustalonego przez Oktawiana Augusta w celu ułatwienia zarządzania ogromnym dominium. Wprawdzie jego następcy wprowadzili w owym systemie liczne modyfikacje, praktyka pokazała jednak, że Cesarstwo potrzebuje nowego, bardziej jednolitego i scentralizowanego schematu władzy^[8].

Nowy system administracyjny - tetrarchia - stworzony został przez Dioklecjana^[8] Ustanowił on obok siebie współcesarza o tytule Augusta. Każdy z Augustów dokooptował sobie następnie młodszego współwładcę z tytułem Cezar, który miał zarówno dzielić z Augustem trudy rządów jak i ewentualnie być następcą starszego partnera. Jednak po abdykacji Dioklecjana i Maksymiana w roku 306 tetrarchia upadła, a Konstantyn I Wielki zastąpił ją systemem opierającym się na dynastycznej zasadzie dziedzicznej sukcesji^[9].

[edytuj] Konstantyn I Wielki i jego następcy

Konstantyn przeniósł siedzibę Imperium i wprowadził wiele ważnych zmian w jego cywilnej i religijnej organizacji^[10]. W roku 330 ufundował on Konstantynopol jako drugi Rzym na miejscu Bizancjum, które miało korzystne położenie na przecięciu szlaków handlowych pomiędzy Wschodem a Zachodem. Ponadto było ono dobrą bazą do strzeżenia linii Dunaju i było dostatecznie blisko wschodnich granic cesarstwa. Konstantyn rozpoczął także budowę fortyfikacji Konstantynopola, które były rozbudowywane i przebudowywane w kolejnych wiekach. J. B. Bury stwierdził, że "założenie Konstantynopola [...] zainaugurowało trwały podział pomiędzy wschodnią i zachodnią, grecką i łacińską połową Imperium - podział, który został wyostrzony przez aktualne wydarzenia, i który wpłynął w sposób decydujący na całą późniejszą historię Europy"^[8].

Konstantyn budował na fundamentach reform administracyjnych Dioklecjana^[11]. Ustabilizował on system monetarny (złoty solid, który wprowadził, stał się cenionym i stabilnym środkiem płatniczym^[12]), i wprowadził zmiany w strukturze armii. Żeby podzielić administracyjną odpowiedzialność Konstantyn zastąpił jednego Prefekta pretorianów, który tradycyjnie sprawował funkcje zarówno wojskowe jak i cywilne, regionalnymi prefektami posiadającymi wyłącznie władzę cywilną. W ciągu IV wieku z tej reformy Konstantyna wyłoniły się cztery wielkie Prefektury, a praktyka separacji władzy cywilnej i wojskowej przetrwała aż do wieku VII^[13].

Pod rządami Konstantyna chrześcijaństwo nie stało się wyłączną religią państwową, jednak było preferowane przez cesarza, który wspierał je szerokimi przywilejami: duchowni chrześcijańscy byli zwolnieni od osobistych służebności i podatków, Chrześcijanie byli faworyzowani podczas przyznawania stanowisk w administracji, a biskupom powierzono obowiązki sędziowskie^[14]. Konstantyn ustanowił zasadę zgodnie z którą cesarze nie powinni rozstrzygać kwestii doktrynalnych, ale w tym celu zwołać sobór powszechny. Synod w Arles został zwołany przez Konstantyna, a podczas Soboru Nicejskiego zostały wyrażone jego pretensje do bycia głową Kościoła^[15].

Organizacja imperium w roku 395 może być opisana jako dzieło Konstantyna. Zasada sukcesji dynastycznej została przyjęta w sposób tak stanowczy, że cesarz Teodozjusz I Wielki, który zmarł w tym roku, mógł pozostawić tron jednocześnie obu swoim synom: Arkadiuszowi na Wschodzie i Honoriuszowi na Zachodzie. Teodozjusz był ostatnim cesarzem, który rządził całym imperium, czyli w obu jego częściach^[16].

[edytuj] Wczesna historia

Wschodnie Cesarstwo w znacznym stopniu uniknęło trudności na jakie napotkał Zachód w trzecim i czwartym wieku, w dużej mierze dzięki lepiej rozwiniętemu życiu miejskiemu i zasobach finansowych, które pozwoliły na zjednywanie najeźdźców poprzez płacenie trybutu i opłacanie barbarzyńskich najemników. W ciągu wieku piątego armie różnych najeźdźców pustoszyły Cesarstwo Zachodnie, ale oszczędzały Wschód. Teodozjusz II rozbudował fortyfikacje Konstantynopola, tak że miasto stało się odporne na ataki; jego mury pozostały niezdobyte aż do roku 1204. Żeby uchronić się przed Hunami Attyli Teodozjusz zgodził się płacić im roczny trybut, który stopniowo wzrastał aż do około 900 kg złota^[17]. Co więcej, faworyzował on tych kupców mieszkających w Konstantynopolu, którzy handlowali z barbarzyńcami.

Jego następca, Marcjan, nie tylko odmówił płacenia tych astronomicznych sum, ale ponadto kiedy Attyla w roku 452 zaatakował Cesarstwo Zachodnie uderzył na niego od wschodu^[18]. Kiedy Attyla zmarł w roku 453 jego imperium załamało się i Konstantynopol rozpoczął korzystną współpracę z pozostałościami Hunów, którzy potencjalnie mogli walczyć w bizantyjskiej armii.

Po upadku Attyli prawdziwym władcą Konstantynopola był alański wódz Aspar. Leon I próbował uwolnić się spod jego wpływów poprzez wspieranie w armii Izauryjczyków, pół-barbarzyńskiego plemienia żyjącego w południowej Anatolii. Aspar i jego syn Ardabur zostali zamordowani podczas buntu w roku 471 i odtąd Konstantynopol był wolny od wpływów barbarzyńskich wodzów przez całe stulecia.

Leon był także pierwszym cesarzem, który otrzymał koronę nie od dowódcy wojskowego, co było rzymską tradycją, ale od Patriarchy Konstantynopola, reprezentującego hierarchię kościelną. Ta zmiana okazała się trwała i w średniowieczu religijny charakter koronacji całkowicie wyparł starą wojskową formę. W roku 468 Leon bezskutecznie próbował odzyskać Afrykę Północną z rąk Wandalów. W tym okresie Zachodnie Cesarstwo Rzymskie było ograniczone do Italii i terenów na południe od Dunaju aż do Bałkanów (Brytania została opuszczona i stopniowo była podbijana przez Anglów i Sasów, Hiszpanię najechali Wizygoci i Swebowie, Wandalowie zajęli Afrykę, natomiast Galia była podzielona pomiędzy Franków, Burgundów, Bretończyków, Wizygotów i pozostałości Rzymian).

Wypełnieniem jednego z warunków sojuszu z Izauryjczykami było wydanie córki Leona Ariadny za ich wodza Tarasikodissę, który przybrał imię Zenon. Kiedy Leon zmarł w roku 474 jego następcą został młodszy syn Zenony i Ariadny, Leon II, jego ojciec zaś rządził jako regent. Zenon jednak wkrótce stał się współcesarzem, a po śmierci swojego syna w listopadzie tego roku jedynym władcą imperium. Za datę końca Zachodniego Cesarstwa jest czasami uznawany rok 476, kiedy barbarzyński wódz Odoaker pozbawił władzy tytularnego cesarza Zachodu Romulusa Augustulusa, nie zastępując go kolejnym marionetkowym władcą. W roku 477 Odoaker wysłał do Zenona poselstwo z insygniami cesarskimi, prosząc o powierzenie mu w jego imieniu rządów w Italii, na co jednak ten odpowiedział dyplomatycznym unikiem^[19].

W celu odzyskania Italii Zenon mógł tylko negocjować z Ostrogotami Teodoryka, którzy osiedlili się w Mezji. Wysłał on króla barbarzyńców do Italii jako magister militum per Italiam (dowódcę wojsk w Italii). Po upadku Odoakra w roku 493, Teodoryk, który młodość spędził w Konstantynopolu, rządził w Italii samodzielnie, jedynie nominalnie uznając zwierzchność Zenona. Był on najpotężniejszym germańskim królem swoich czasów, jednak jego następcy znacznie mu ustępowali i ich królestwo w Italii ogarnął regres już w latach 30-tych VI wieku.

W roku 475 Zenon został pozbawiony władzy przez Bazyliskusa, wodza który dowodził inwazją Leona I na Północna Afrykę w roku 468, jednak odzyskał tron dwanaście miesięcy później. Niemniej w roku 484 wyzwanie rzucił mu inny Izauryjczyk, Leoncjusz, który został wybrany na antycesarza. Dominacja Izauryjczyków skończyła się, kiedy stary urzędnik cywilny pochodzenia rzymskiego, Anastazjusz, został cesarzem w roku 491 i po długiej wojnie pokonał ich w roku 498. Anastazjusz okazał się energicznym reformatorem i kompetentnym administratorem. Udoskonalił on system monetarny wprowadzony przez Konstantyna Wielkiego poprzez ostateczne ustalenie wagi follis, monety miedzianej używanej w większości codziennych transakcji. Zreformował także system podatkowy i zniósł znienawidzony podatek bezpośredni chrysargyron. W chwili jego śmierci skarb państwa zawierał ogromną sumę 320 tys. funtów złota.

[edytuj] Justynian i jego następcy

Justynian I, który objął tron w 527, stał się wykonawcą programu bizantyjskiej ekspansji na wcześniejsze rzymskie terytoria. Justynian, syn Illyryjskiego chłopa, zdobył rzeczywistą kontrolę nad państwem już za panowania swojego wuja, Justyna I (518–527).^[20] Okres jego rządów rozpoczął się wojną. Od terytoriów dzisiejszej Gruzji aż po Pustynię Arabską, wzdłuż granicy z Persami toczyła się seria wojennych kampanii. W roku 532, usiłując ochronić wschodnią granicę swego państwa, Justynian podpisał traktat pokojowy z Chosrowem I Anoszirwanem, w którym zobowiązał się do płacenia dużego rocznego trybutu Sasanidom. W tym samym roku w Konstantynopolu wybuchło powstanie Nika, zakończone śmiercią około 30 tysięcy buntowników i ostatecznym wzmocnieniem władzy zwycięskiego Justyniana.^[21] Papież Agapit I został wysłany przez ostrogockiego króla Teodahada w celu podpisania pokoju z Justynianem, lecz jego misja nie powiodła się. Udało mu się za to usunąć z urzędu zwolennika monofizytyzmu, popieranego przez cesarzową Teodorę patriarchę Konstantynopola Antyma I. Okres podbojów na Zachodzie rozpoczął się w 533, kiedy Justynian wysłał swego generała Belizariusza wraz z niewielką, około piętnastotysięczną armią w celu odbicia Afryki Północnej z rąk Wandalów. Wyprawa zakończyła się nadspodziewanie łatwym sukcesem, jednak dopiero piętnaście lat później, w roku 548, udało się podbić wszystkie niezależne plemiona zamieszkujące ten obszar.^[21] W ostrogockiej Italii śmierć Teodoryka Wielkiego, jego wnuka oraz następcy Atalaryka oraz córki Amalasunty pozwoliła zasiąść na tronie mordercy Amalasunty, Teodahadowi, pomimo wyraźnego spadku jego autorytetu jako władcy. W 535 roku niewielka bizantyjska wyprawa na Sycylię zakończyła się powodzeniem, lecz wzmożony wkrótce opór Gotów opóźnił zwycięstwo aż do roku 540, kiedy Belizariusz, po udanych oblężeniach Neapolu i Rzymu, zdobył Rawennę.^[22]

Mimo to Ostrogoci wkrótce zjednoczyli się ponownie pod władzą Totili i 17 grudnia 546 roku zdobyli Rzym; w 549 Belizariusz ostatecznie powrócił do Justyniana.^[23] Jednak pojawienie się w roku 551 w Italii ormiańskiego eunucha Narsesa z liczącą 35 tysięcy żołnierzy armią zaważyło nad losem Gotów. Totila został pokonany i zginął w Bitwie pod Busta Gallorum; jego los podzielił rok później jego następca, Teja, w Bitwie pod Mons Lactarius. Pomimo ciągłego oporu kilku oddziałów gockich oraz dwóch późniejszych inwazji, będących dziełem Franków i Alamanów, wojna o Półwysep Apeniński dobiegła końca.^[24] W roku 551 możny z wizygockiej Hiszpanii, Atanagild, poprosił Justyniana o pomoc w rebelii przeciwko królowi i cesarz wysłał oddział pod wodzą Liberiusza, który, chociaż starszy wiekiem, udowodnił że jest zdolnym dowódcą. Bizancjum utrzymało niewielki kawałek hiszpańskiego wybrzeża aż do panowania Herakliusza^[25]. Szablon:History of Greece

Na wschodzie wojny persko-bizantyjskie trwały aż do roku 561 kiedy wysłannicy Justyniana i Chosrowa zgodzili się na 50-letni pokój. W połowie lat pięćdziesiątych VI wieku Justynian odniósł zwycięstwo na większości teatrów wojennych, ze znamiennym wyjątkiem Bałkanów, które były przedmiotem powtarzających się najazdów Słowian. W roku 559 imperium stanęło w obliczu inwazji Kutrigurów i Słowian. Justynian odwołał Belizariusza ze stanu spoczynku, ale kiedy tylko bezpośrednie niebezpieczeństwo minęło, cesarz osobiście przejął dowództwo. Wieści o tym że Justynian wzmocnił swoją flotę dunajską sprawiły iż Kutrigurzy zaniepokoili się i zgodzili na traktat, który przyznawał im subsydia i bezpieczne przejście z powrotem za rzekę^[21].

.

Justynian jest powszechnie znany dzięki swemu dorobkowi legislacyjnemu, wyróżniającemu się swoim rozmiarem i znaczeniem^[27]. W składzie poszczególnych komisji dokonujących stworzenia zbioru prawa znanego później jako Corpus Iuris Civilis albo po prostu Kodyfikacja justyniańska zasiadał zawsze wybitny prawnik Trybonian, w pierwszej jako jej członek, w następnych już jako ich przewodniczący. W roku 529 siedmioosobowa komisja skompletowała wszystkie konstytucje cesarskie wydane od czasu Kodeksu Teodozjańskiego, do którego to zbioru w roku 534 dodano konstytucje wydane od czasów Hadriana i pewne nowe konstytucje Justyniana. Tak powstał tzw. Kodeks Justyniana. W Digestach, zwanych także Pandektami (Pandectae), skompletowanych pod kierownictwem Tryboniana w roku 533, został odnaleziony porządek i system w sprzecznych zasadach wielkich rzymskich jurystów, podczas gdy podręcznik Institutiones został wprowadzony w celu ułatwienia nauczania w szkołach prawa. Zwyczajowo do Corpus Iuris Civilis zalicza się także czwartą księgę, tzw. Novellae, składającą się z konstytucji wydanych przez Justyniana po roku 534. Została ona jednak zredagowana przez prywatnych kompilatorów^[28]. Polityka religijna Justyniana doprowadziła do konfliktu z Żydami, manichejczykami, poganami, i rozmaitymi sektami chrześcijanskimi, takimi jak nestorianie, monofizyci i arianie. Chcąc zupełnie wykorzenić pogaństwo, Justynian zamknął w roku 529 sławną Akademię Platońską w Atenach^[29].

W ciągu VI wieku tradycyjna grecko-rzymska kultura była ciągle wpływowa we Wschodnim cesarstwie, mając takich prominentnych przedstawicieli jak filozof natury Jan Filopon. W tym samym stuleciu jednak chrześcijańska filozofia i kultura znajdowały się w fazie wzrostu i zaczęły dominować nad starszą kulturą. Hymny pisane przez Romana Pieśniarza były wyznacznikiem rozwoju Boskiej Liturgii, podczas gdy architekci i budowniczy pracowali nad ukończeniem nowego kościoła Bożej Mądrości, Hagia Sophia, mającego zastąpić stary kościół zniszczony podczas powstania Nika. Hagia Sophia stoi do dzisiaj jako jeden z największych pomników historii architektury^[16].

Następca Justyniana, Justyn II, odmówił płacenia Persom wielkiego trybutu. W międzyczasie germańscy Longobardowie dokonali inwazji na Italię; pod koniec stulecia tylko jej jedna trzecia znajdowała się w bizantyjskich rękach. Następca Justyna, Tyberiusz II, wybrał pomiędzy swoimi wrogami, przyznając subsydia Awarom i jednocześnie podejmując działania wojenne przeciwko Persom. Chociaż wódz Tyberiusza, Maurycjusz, poprowadził skuteczną kampanię na froncie wschodnim, subsydia nie powstrzymały Awarów. Zdobyli oni bałkańską twierdzę Sirmium w roku 582, podczas gdy Turcy rozpoczęli rajdy za Dunaj. Maurycjusz, który w międzyczasie został cesarzem, zawarł pokój z Sasanidą Chosrowem II, uzyskując dostęp do Armenii, i w roku 602 odrzucił Awarów i Słowian z powrotem za Dunaj^[16].

[edytuj] Dynastia heraklijska i kurczące się granice

After Maurice's murder by Phocas, Khosrau used the pretext to reconquer the Roman province of Mesopotamia.^[30] Phocas, an unpopular ruler who is invariably described in Byzantine sources as a "tyrant", was the target of a number of senate-led plots. He was eventually deposed in 610 by Heraclius, who sailed to Constantinople from Carthage with an icon affixed to the prow of his ship.^[31] Following the accession of Heraclius the Persian advance pushed deep into Asia Minor, also occupying Damascus and Jerusalem and removing the True Cross to Ctesiphon.^[32] The counter-offensive of Heraclius took on the character of a holy war, and an acheiropoietos image of Christ was carried as a military standard.^[33] Similarly, when Constantinople was saved from an Avar siege in 626, the victory was attributed to the icons of the Virgin which were led in procession by Patriarch Sergius about the walls of the city.^[34] The main Persian force was destroyed at Nineveh in 627, and in 629 Heraclius restored the True Cross to Jerusalem in a majestic ceremony.^[35] The war had exhausted both the Byzantine and Persian states, and left them extremely vulnerable to the Arab forces which emerged in the following years.^[36] The Byzantines suffered a crushing defeat at the Battle of Yarmuk in 636, and Ctesiphon fell in 634.^[37]

Zamordowanie Maurycjusza przez Fokasa zostało przez Chosrowa potraktowane jako pretekst do obwołania się mścicielem tego pierwszego i odbicia rzymskiej prowincji Mezopotamia^[38][39]. Fokas, niepopularny władca, który jest w bizantyjskich źródłach nieodmiennie opisywany jako "tyran", był celem licznych przedsiębranych przez Senat spisków. Ostatecznie został on obalony w roku 610 przez Herakliusza, który przypłynął do Konstantynopola z Kartaginy wraz z ikoną przytwierdzoną do dziobu jego okrętu^[40]. Po zdobyciu władzy przez Herakliusza Persowie wkroczyli w głąb Azji Mniejszej, okupując także Damaszek i Jerozolimę oraz zabierając Krzyż Święty do Ktezyfonu^[41]. Kontrofensywa Herakliusza przybrała charakter świętej wojny, a nie uczyniony ludzką ręką obraz Chrystusa był używany jako wojskowy sztandar^[42]. Jednocześnie kiedy Konstantynopol został uwolniony od oblężenia Awarów w roku 626 zwycięstwo zostało przypisane ikonom Matki Bożej niesionym w procesji wzdłuż murów miasta przez patriarchę Sergiusza^[43]. Główne siły Persów zostały zniszczone w bitwie pod Niniwą w roku 627 i w roku 629 Herakliusz przywrócił Krzyż Święty Jerozolimie podczas majestatycznej ceremonii^[44]. Wojna była wyczerpująca zarówno dla Bizancjum jak i Persji, oraz uczyniła je niezwykle wrażliwymi na atak Arabów, którzy pojawili się w nadchodzących latach^[45]. Bizantyjczycy ponieśli druzgocącą klęskę w bitwie nad rzeką Jarmuk w roku 636, a Ktezyfon padł w roku 634^[46].

Heraclius was the first emperor to replace the traditional Latin title for his office (Augustus) with the Greek Basileus (Szablon:Polytonic).^[47] This shift from Latin to Greek finds a parallel in the contemporary abandonment of Latin in official documents.^[48] In an attempt to heal the doctrinal divide between Chalcedonian and monophysite Christians, Heraclius proposed monotheletism as a compromise. In 638 the new doctrine was posted in the narthex of Hagia Sophia as part of a text called the Ekthesis, which also forbade further discussion of the issue. By this time, however, Syria and Palestine, both hotbeds of monophysite belief, had fallen to the Arabs, and another monophysite center, Egypt, fell by 642. Ambivalence toward Byzantine rule on the part of monophysites may have lessened local resistance to the Arab expansion.^[49]

Herakliusz był pierwszym cesarzem, który zastąpił tradycyjne łacińskie tytuły swojego urzędu (Imperator, Caezar, Augustus) greckim Basileus (Βασιλεύς)^[50]. To przejście od łaciny do greki znajduje paralelę w równoczesnym odejściu od stosowania łaciny w oficjalnych dokumentach^[51]. Próbując przywrócić jedność pomiędzy chrześcijanami hołdującymi chalcedońskiemu wyznaniu wiary i monofizytami Herakliusz zaproponował monoteletyzm jako kompromis. W roku 638 nowa doktryna została ogłoszona w narteksie bazyliki Hagia Sophia jako część edyktu Ekthesis, który zarazem zakazywał wszelkiej przyszłej dyskusji nad tą kwestią. W tym czasie jednak Syria i Palestyna, obie będące siedzibami monofizytyzmu, wpadły w ręce Arabów, a inne monofizyckie centrum, Egipt, zostało utracone w roku 642. Ambiwalencja w stosunku do bizantyjskich rządów ze strony monofizytów być może osłabiła miejscowy opór wobec arabskiej ekspansji^[52][53].

Heraclius did succeed in establishing a dynasty, and his descendents held onto the throne, with some interruption, until 711. Their reigns were marked both by major external threats, from the west and the east, which reduced the territory of the empire to a fraction of its 6th-century extent, and by significant internal turmoil and cultural transformation.

Herakliusz odniósł sukces ustanawiając własną dynastię i jego potomkowie utrzymywali się na tronie, z pewnymi przerwami, do roku 711. Ich rządy cechowało jednoczesne pojawienie się licznych zagrożeń zewnętrznych, zarówno ze wschodu jak i z zachodu, które doprowadziły do redukcji terytorium cesarstwa do zaledwie części jego VI-wiecznego obszaru, oraz znaczących zamieszek wewnętrznych połączonych z przemianami kulturowymi.

.

The Arabs, now firmly in control of Syria and the Levant, sent frequent raiding parties deep into Anatolia, and between 674 and 678 laid siege to Constantinople itself. The Arab fleet was finally repulsed through the use of Greek fire, and a thirty-years' truce was signed between empire and caliphate.^[54] The Anatolian raids continued unabated, and accelerated the demise of classical urban culture, with the inhabitants of many cities either refortifying much smaller areas within the old city walls, or relocating entirely to nearby fortresses.^[55] The void left by the disappearance of the old semi-autonomous civic institutions was filled by the theme system, which entailed the division of Anatolia into "provinces" occupied by distinct armies which assumed civil authority and answered directly to the imperial administration. This system may have had its roots in certain ad hoc measures taken by Heraclius, but over the course of the seventh century it developed into an entirely new system of imperial governance.^[56]

Arabowie, teraz sprawujący pełną kontrolę nad Syrią i Lewantem, dokonywali częstych wypadów w głąb Anatolii i pomiędzy 674 a 678 rokiem oblegali sam Konstantynopol. Arabska flota została ostatecznie odparta dzięki użyciu ognia greckiego i zawarto trzydziestoletni pokój pomiędzy cesarstwem a kalifatem Umajjadów^[57]. Najazdy na teren Anatolii nie osłabły i przyspieszyły upadek klasycznej kultury miejskiej. Mieszkańcy wielu miast albo na powrót fortyfikowali o wiele mniejsze obszary wewnątrz starych murów miejskich, albo przemieszczali się do pobliskich fortec^[58]. Próżnia pozostawiona przez zniknięcie starych pół-autonomicznych obywatelskich instytucji została zapełniona przez podział Anatolii na "prowincje" zajmowane przez poszczególne armie, które przejęły władzę cywilną i podlegały bezpośrednio cesarskiej administracji. Ten system mógł mieć swoje korzenie w pewnych podejmowanych ad hoc przez Herakliusza środkach, ale w miarę upływu VII stulecia został rozwinięty w całkowicie nowy system cesarskich rządów^[59].

The withdrawal of massive amounts of troops from the Balkans to combat the Persians and then the Arabs in the east opened the door for the gradual southward expansion of Slavic peoples into the peninsula, and, as in Anatolia, many cities shrank to small fortified settlements.^[60] In the 670s the Bulgars were pushed south of the Danube by the arrival of the Khazars, and in 680 Byzantine forces which had been sent to disperse these new settlements were defeated. In the next year Constantine IV signed a treaty with the Bulgar khan Asparukh, and the new Bulgarian state assumed sovereignty over a number of Slavic tribes which had previously, at least in name, recognized Byzantine rule.^[61] In 687/8, emperor Justinian II led an expedition against the Slavs and Bulgars which made significant gains, although the fact that he had to fight his way from Thrace to Macedonia demonstrates the degree to which Byzantine power in the north Balkans had declined.^[62]

Wycofanie wielkiej liczby oddziałów z Bałkanów do walki z Persami, a potem Arabami, na wschodzie, otworzyło wrota dla stopniowej ekspansji Słowian na południe półwyspu, i, tak jak w Anatolii, wiele miast skurczyło się do niewielkich ufortyfikowanych osiedli^[63]. W latach 70-tych VII wieku Protobułgarzy zostali pchnięci na południe w kierunku Dunaju wskutek przybycia Chazarów i w roku 680 siły bizantyjskie, które zostały wysłane w celu przepędzenia tych nowych osadników, zostały pokonane. W następnym roku Konstantyn IV zawarł traktat z bułgarskim chanem Asparuchem i nowe państwo bułgarskie uzyskało suwerenną władzę nad słowiańskimi plemionami, które wcześniej, przynajmniej nominalnie, uznały władzę bizantyjską^[64]. W roku 688/689 cesarz Justynian II poprowadził wyprawę przeciwko Słowianom i Bułgarom, która osiągnęła znaczące zwycięstwa, chociaż fakt, że za wielki sukces wojenny uznano przedarcie się do Tesaloniki świadczył o stopniu upadku bizantyjskiej władzy na północy Półwyspu Bałkańskiego^[65].

The one Byzantine city that remained relatively unaffected, despite a significant drop in population and at least two outbreaks of the plague, was Constantinople.^[66] However, the imperial capital was marked by its own variety of conflict, both political and religious. Constans II continued the monothelete policy of his grandfather, Heraclius, meeting with significant opposition from laity and clergy alike. The most vocal opponents, Maximus the Confessor and Pope Martin I were arrested, brought to Constantinople, tried, tortured, and exiled.^[67] Constans seems to have become immensely unpopular in the capital, and moved his residence to Syracuse, Sicily, where he was ultimately murdered by a member of his court.^[68] The Senate experienced a revival in importance in the seventh century and clashed with the emperors on numerous occasions.^[69] The final Heraclian emperor, Justinian II, attempted to break the power of the urban aristocracy through severe taxation and the appointment of "outsiders" to administrative posts. He was driven from power in 695, and took shelter first with the Khazars and then with the Bulgars. In 705 he returned to Constantinople with the armies of the Bulgar khan Tervel, retook the throne, and instituted a reign of terror against his enemies. With his final overthrow in 711, supported once more by the urban aristocracy, the Heraclian dynasty came to an end.^[70]

Jedynym bizantyjskim miastem, które pozostało względnie nienaruszone, pomimo znaczącego spadku populacji i co najmniej dwóch wybuchów zarazy, był Konstantynopol^[71]. Jednak stolica imperium zmagała się wtenczas ze swoimi własnymi konfliktami politycznymi i religijnymi. Konstans II kontynuował politykę monoteletyzmu swojego dziadka, Herakliusza, spotykając się z silnym sprzeciwem zarówno ze strony ludności świeckiej, jak i kleru. Najgłośniejsi oponenci, Maksym Wyznawca i papież Marcin I zostali aresztowani, przywiezieni do Konstantynopola, oskarżeni, torturowani i wygnani^[72]. Wydaje się, że Konstans stał się niezwykle niepopularny w stolicy, i przeniósł on swoją rezydencję do Syrakuz, gdzie został ostatecznie zamordowany przez członka swojego dworu^[73]. Ostatni Heraklida, Justynian II, próbował złamać potęgę miejskiej arystokracji poprzez surowe opodatkowanie i obsadzanie stanowisk administracyjnych ludźmi z zewnątrz. Został on pozbawiony władzy w roku 695 i znalazł schronienie najpierw u Chazarów, a potem Bułgarów. W roku 705 powrócił do Konstantynopola z armią bułgarskiego chana Terweła, odzyskał tron i wprowadził rządy terroru przeciwko swoim wrogom. Wraz z jego ostatecznym obaleniem w roku 711, popartym jeszcze raz przez miejską arystokrację, panowanie dynastii heraklijskiej dobiegło końca^[74].

The 7th century was a period of radical transformation. The empire which had once stretched from Spain to Jerusalem was now reduced to Anatolia, Chersonesos, and some fragments of Italy and the Balkans. The territorial losses were accompanied by a cultural shift; urban civilization was massively disrupted, classical literary genres were abandoned in favor of theological treatises,^[75] and a new "radically abstract" style emerged in the visual arts.^[76] That the empire survived this period at all is somewhat surprising, especially given the total collapse of the Sassanid Empire in the face of the Arab expansion, but a remarkably coherent military reorganization helped to withstand the exterior pressures and laid the groundwork for the gains of the following dynasty.^[77]

VII stulecie było okresem radykalnej transformacji Bizancjum. Cesarstwo, które niegdyś rozciągało się od Hiszpanii do Jerozolimy, zostało teraz zredukowane do Anatolii, Chersonezu i pewnych obszarów Italii oraz Bałkanów. Stratom terytorialnym towarzyszył kulturalny przełom; miejska cywilizacja została doszczętnie rozbita, klasyczne gatunki literatury zostały porzucone na rzecz teologicznych traktatów^[78] i nowy, "radykalnie abstrakcyjny" styl pojawił się w sztukach wizualnych^[79]. To, że imperium mimo wszystko przetrwało ten okres jest w pewnej mierze czymś zaskakującym, szczególnie na tle całkowitego załamania się imperium Sasanidów w obliczu arabskiej ekspansji, ale godna uwagi spójność militarnej organizacji pomogła wytrzymać zewnętrzne naciski i położyła podwaliny pod wzrost następnej dynastii^[80].

[edytuj] Dynastia izauryjska i ikonoklazm

Leo III the Isaurian turned back the Muslim assault in 718, and achieved a major victory at the expense of the Arabs in 740. He also addressed himself to the task of reorganizing and consolidating the themes in Asia Minor. His successor, Constantine V, won noteworthy victories in northern Syria, and thoroughly undermined Bulgar strength. In the beginning of the 9th century the Arabs captured Crete, and successfully attacked Sicily, but on September 3, 863, general Petronas attained a huge victory against the emir of Melitene. Under the leadership of Krum the Bulgar threat also reemerged, but in 814 Krum's son, Omortag, arranged a peace with the Byzantine Empire.^[81]

Leon III Izauryjczyk odparł muzułmański atak na Konstantynopol w roku 718 i odniósł wielkie zwycięstwo nad Arabami pod Akroinon w roku 740. Podjął się on także zadania reorganizacji i konsolidacji temów w Azji Mniejszej^[82]. Jego następca, Konstantyn V, odniósł warte uwagi zwycięstwa w północnej Syrii i gruntownie zniweczył siłę Bułgarów^[83]. Pod przywództwem Kruma zagrożenie bułgarskie pojawiło się ponownie i w roku 811 cesarz Nicefor I znalazł śmierć w bitwie na przełęczy Virbica. Jednak po dalszych walkach w roku 814 syn Kruma, Omurtag, zawarł pokój z cesarstwem ^[84]. Na początku IX wieku Arabowie zdobyli Kretę i z sukcesem zaatakowali Sycylię, ale 3 września 863 roku bizantyjski wódz Petronas odniósł zwycięstwo nad emirem Melitene Umarem al-Amrem, który poległ^[85]. Jak pisze Georg Ostrogorski: "to wielkie zwycięstwo stanowi punkt zwrotny w zmaganiach bizantyńsko-arabskich"^[86].

The 8th and 9th centuries were also dominated by controversy and religious division over Iconoclasm. Icons were banned by Leo and Constantine, leading to revolts by iconodules (supporters of icons) throughout the empire. After the efforts of Empress Irene, the Second Council of Nicaea met in 787, and affirmed that icons could be venerated but not worshipped. Irene is said to have endeavored to negotiate a marriage between herself and Charlemagne, but, according to Theophanes the Confessor, the scheme was frustrated by Aetios, one of her favourites.^[87] In 813 Leo V the Armenian restored the policy of iconoclasm, but in 843 Empress Theodora restored the veneration of the icons with the help of Patriarch Methodios.^[88] Iconoclasm played its part in the further alienation of East from West, which worsened during the so-called Photian Schism, when Pope Nicholas I challenged Photios' elevation to the patriarchate.

VIII i IX stulecie były także świadkami kontrowersji i religijnych podziałów wokół ikonoklazmu. Ikony zostały zakazane przez Leona i Konstantyna, co doprowadziło do buntów ikonodułów (popierających ikony) na terenie cesarstwa. Dzięki wysiłkom Ireny drugi sobór w Nicei zebrał się w roku 787 i stwierdził, że ikony powinny być szanowane, ale nie czczone. Irena miała dążyć do wynegocjowania małżeństwa pomiędzy sobą a Karolem Wielkim, ale, według Teofana Wyznawcy, plan ten został zniweczony przez Aetiosa, jednego z jej faworytów^[87]. W roku 813 Leon V Armeńczyk powrócił do polityki ikonoklazmu, ale w roku 843 cesarzowa Teodora przywróciła poszanowanie ikon z pomocą patriarchy Metodego^[88]. Ikonoklazm odegrał swoją rolę w przyszłym wyobcowaniu się Wschodu od Zachodu, które postąpiło naprzód podczas tzw. Schizmy Focjusza, kiedy papież Mikołaj I rzucił wyzwanie wyniesieniu Focjusza do patriarchatu.

[edytuj] Dynastia macedońska i odrodzenie

The Byzantine Empire reached its height under the Macedonian emperors of the late 9th, 10th, and early 11th centuries, when it gained control over the Adriatic Sea, southern Italy, and all of the territory of tsar Samuil of Bulgaria. The cities of the empire expanded, and affluence spread across the provinces because of the new-found security. The population rose, and production increased, stimulating new demand while also helping to encourage trade. Culturally, there was considerable growth in education and learning. Ancient texts were preserved and patiently re-copied. Byzantine art flourished, and brilliant mosaics graced the interiors of the many new churches.^[89] Though the empire was significantly smaller than during the reign of Justinian, it was also stronger, as the remaining territories were less geographically dispersed and more politically and culturally integrated.

Cesarstwo Bizantyjskie osiągnęło szczyt swojego rozkwitu za panowania cesarzy z dynastii macedońskiej, w okresie od końca IX do początku XI wieku, kiedy to uzyskało kontrolę nad Adriatykiem, południowymi Włochami oraz wszystkimi terytoriami cara Bułgarii, Samuela. Miasta cesarstwa powiększały się, a bogactwo rozprzestrzeniało się pośród prowincji jako rezultat na nowo zapewnionego bezpieczeństwa. Liczba ludności rosła, a produkcja powiększała się, stymulując wzrost popytu i zachęcając do handlu. Postępował wzrost edukacji. Starożytne pisma były zachowywane i cierpliwie przepisywane. Sztuka bizantyjska kwitła, a wspaniałe mozaiki uświetniały wnętrza wielu nowo powstałych kościołów^[89]. Cesarstwo, mimo iż zajmowało znacznie mniejszy obszar niż podczas rządów Justyniana, było silniejsze, jako że zachowane terytoria były w mniejszym stopniu geograficznie rozproszone oraz lepiej politycznie i kulturowo zintegrowane.

[edytuj] Rozwój wewnętrzny

Although traditionally attributed to Basil I (867–886), initiator of the Macedonian dynasty, the "Byzantine renaissance" has been more recently ascribed to the reforms of his predecessor, Michael III (842–867) and his wife's counsellor, the erudite Theoktistos. The latter in particular favoured culture at the court, and, with a careful financial policy, steadily increased the gold reserves of the Empire. The rise of the Macedonian dynasty coincided with internal developments which strengthened the religious unity of the empire.^[90] The iconoclast movement was experiencing a steep decline: this favoured its soft suppression by the emperors and the reconciliation of the religious strife that had drained the imperial resources in the previous centuries. Despite occasional tactical defeats, the administrative, legislative, cultural and economic situation continued to improve under Basil's successors, especially with Romanos I Lekapenos (920–944). The theme system reached its definitive form in this period. The church establishment began to loyally support the imperial cause, and the power of the landowning class was limited in favour of agricultural small holders, who made up an important part of the military force of the Empire. These favourable conditions contributed to the increasing ability of the emperors to wage war against the Arabs.

Odrodzenie Bizancjum, chociaż zwykle przypisywane Bazylemu I (867–886), założycielowi dynastii macedońskiej, jest ostatnio częściej kojarzone z reformami jego poprzednika, Michała III (842–867), oraz doradcy żony tego cesarza, uczonego Teoktysta. Ten ostatni w szczególności popierał na dworze kulturę, a prowadząc ostrożną politykę finansową znacznie podniósł rezerwy złota cesarstwa. Powstanie dynastii macedońskiej zbiegło się z wewnętrznym rozwojem, który wzmocnił religijną jedność imperium^[91]. Ruch ikonoklastyczny doświadczał stopniowego upadku, który był przyspieszany przez jego ostrożne tłumienie przez cesarzy i łagodzenie religijnych sporów, wyczerpujących zasoby cesarstwa w poprzednich stuleciach. Pomimo okazjonalnych taktycznych porażek, administracyjna, legislacyjna, kulturalna i ekonomiczna sytuacja nadal się poprawiała za kolejnych następców Bazylego, w szczególności zaś Romana Lekapena (920–944). System temów w tym okresie osiągnął swoją ostateczną formę. Kościelny establishment zaczął lojalnie popierać sprawę cesarstwa, a siła klasy właścicieli ziemskich została ograniczona na rzecz drobnych rolników, którzy tworzyli ważną część militarnej siły imperium. Te sprzyjające okoliczności przyczyniły się do wzrastającej zdolności cesarzy do prowadzenia wojen przeciwko Arabom.

[edytuj] Wojny z Muzłumanami

By 867, the empire had stabilised its position in both the east and the west, while the success of its defensive military structure had enabled the emperors to begin planning wars of reconquest in the east.

The process of reconquest began with variable fortunes. The temporary reconquest of Crete (843) was followed by a crushing Byzantine defeat on the Bosporus, while the emperors were unable to prevent the ongoing Muslim conquest of Sicily (827–902). Using present day Tunisia as their launching pad, the Muslims conquered Palermo in 831, Messina in 842, Enna in 859, Syracuse in 878, Catania in 900 and the final Greek stronghold, the fortress of Taormina, in 902.

These drawbacks were later counterbalanced by a victorious expedition against Damietta in Egypt (856), the defeat of the Emir of Melitene (863), the confirmation of the imperial authority over Dalmatia (867) and Basil I's offensives towards the Euphrates (870s).

The threat from the Muslims was meanwhile reduced by inner struggles and by the rise of the Turks in the east. Muslims received assistance however from the Paulician sect, which had found a large following in the eastern provinces of the Empire and, facing persecution under the Byzantines, often fought under the Arab flag. It took several campaigns to subdue the Paulicians, who were eventually defeated by Basil I.^[89]

In 904, disaster struck the empire when its second city, Thessaloniki, was sacked by an Arab fleet led by a Byzantine renegade. The Byzantines responded by destroying an Arab fleet in 908, and sacking the city of Laodicea in Syria two years later. Despite this revenge, the Byzantines were still unable to strike a decisive blow against the Muslims, who inflicted a crushing defeat on the imperial forces when they attempted to regain Crete in 911.

The situation on the border with the Arab territories remained fluid, with the Byzantines alternatively on the offensive or defensive. The Rus, who appeared near Constantinople for the first time in 860, constituted another new challenge. In 941 they appeared on the Asian shore of the Bosporus, but this time they were crushed, showing the improvements in the Byzantine military position after 907, when only diplomacy had been able to push back the invaders. The vanquisher of the Rus was the famous general John Kourkouas, who continued the offensive with other noteworthy victories in Mesopotamia (943): these culminated in the reconquest of Edessa (944), which was especially celebrated for the return to Constantinople of the venerated Mandylion.

The soldier emperors Nikephoros II Phokas (reigned 963–969) and John I Tzimiskes (969–976) expanded the empire well into Syria, defeating the emirs of north-west Iraq and reconquering Crete and Cyprus. At one point under John, the empire's armies even threatened Jerusalem, far to the south. The emirate of Aleppo and its neighbours became vassals of the empire in the east, where the greatest threat to the empire was the Egyptian Fatimid kingdom.^[89]

[edytuj] Wojny z Bułgarami

Szablon:Details

The traditional struggle with the See of Rome continued, spurred by the question of religious supremacy over the newly Christianized Bulgaria. This prompted an invasion by the powerful Tsar Simeon I in 894, but this was pushed back by the Byzantine diplomacy, which called on the help of the Hungarians. The Byzantines were in turn defeated, however, at the Battle of Bulgarophygon (896), and obliged to pay annual subsides to the Bulgarians. Later (912) Simeon even had the Byzantines grant him the crown of basileus of Bulgaria and had the young emperor Constantine VII marry one of his daughters. When a revolt in Constantinople halted his dynastic project, he again invaded Thrace and conquered Adrianople.^[89]

Tradycyjny konflikt ze Stolicą Apostolską trwał nadal, podsycany kwestią zwierzchnictwa religijnego nad nowo schrystianizowaną Bułgarią. Wywołało to inwazję potężnego cara Symeona I w roku 894, odepchniętą jednak przez dyplomację Bizancjum, która wezwała na pomoc Węgrów. Bizantyjczycy zostali jednak wkrótce pokonani w bitwie pod Bulgarofygon (896) i zmuszeni do płacenia Bułgarom corocznej daniny. Później (912) Bizantyjczycy przyznali nawet Symeonowi koronę Basileusa Bułgarii, a młody cesarz Konstantyn VII ożenił się z jedną z jego córek. Gdy bunt w Konstantynopolu powstrzymał jego dynastyczny projekt, Symeon powtórnie najechał Trację i zdobył Adrianopol^[89].

A great imperial expedition under Leo Phocas and Romanos Lekapenos ended again with a crushing Byzantine defeat at the Battle of Anchialus (917), and the following year the Bulgarians were free to ravage northern Greece up to Corinth. Adrianople was captured again in 923 and in 924 a Bulgarian army laid siege to Constantinople. The situation in the Balkans improved only after Simeon's death in 927.

Wielka imperialna wyprawa pod dowództwem Leona Fokasa i Romana I zakończyła się ponownie miażdżącą porażką Bizancjum podczas Bitwy pod Anchialos (917) i w następnym roku Bułgarowie mieli możliwość swobodnego plądrowania północnej Grecji aż do Koryntu. Adrianopol został ponownie zajęty w roku 923, a w 924 armia bułgarska oblegała Konstantynopol. Sytuacja na Bałkanach poprawiła się dopiero po śmierci Symeona w roku 927.

Under the emperor Basil II (reigned 976–1025), the Bulgarians, who had conquered much of the Balkans from the Byzantines since their arrival three hundred years previously, became the target of annual campaigns by the Byzantine army. The war was to drag on for nearly twenty years, but eventually at the Battle of Kleidon the Bulgarians were completely defeated.^[92] The Bulgarian army was captured, and it is said that 99 out of every 100 men were blinded, with the remaining hundredth man left with one eye so as to lead his compatriots home. When Tsar Samuil saw the broken remains of his once gallant army, he died of shock. In 1018 Bulgaria surrendered and became part of the empire. This stunning victory restored the Danube frontier, which had not been held since the days of the emperor Heraclius.^[89]

Pod rządami cesarza Bazylego II (panował 976–1025), Bułgarowie, którzy, od czasu swojego przybycia trzysta lat wcześniej, zdobyli większość Bałkanów kosztem Bizantyjczyków, stali się celem corocznych kampanii bizantyjskiej armii. Wojna przeciągała się prawie dwadzieścia lat, aż do bitwy w wąwozie Strumy, w której Bułgarzy zostali całkowicie rozbici^[92]. Bułgarska armia została schwytana w pułapkę i mówi się, że dziewięćdziesięciu dziewięciu z każdych jej stu ludzi zostało oślepionych, a co setnego człowieka pozostawiono z jednym okiem, by poprowadził swoich rodaków do domu. Zobaczywszy straszne pozostałości swojej niegdyś dzielnej armii car Samuel zmarł z szoku. W roku 1018 Bułgaria poddała się i została częścią imperium. To olśniewające zwycięstwo odtworzyło granicę na Dunaju, która nie była utrzymywana od czasów cesarza Herakliusza^[89].

The empire also gained a new ally at this time in the new Varangian state in Kiev, from which the empire received an important mercenary force, the famous Varangian Guard, in exchange for the marriage of Basil's sister Anna to Vladimir I of Kiev.^[89] During this period the Byzantine princess Theophanu, wife of the Holy Roman Emperor Otto II, served as regent of the Holy Roman Empire, paving the way for the westward spread of Byzantine culture.

Cesarstwo zyskało w tym czasie także nowego sojusznika w nowym państwie Waregów w Kijowie, z którego otrzymało wojska zaciężne, zwane Gwardią wareską, w zamian za małżeństwo siostry Bazylego, Anny, z Włodzimierzem I Wielkim^[89]. W tym okresie bizantyjska księżniczka Teofano, żona Ottona II, była regentką Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, torując drogę szerzeniu się kultury bizantyjskiej na zachód.

[edytuj] Triumf

The Byzantine Empire now stretched to Armenia in the east, to Calabria in Southern Italy in the west.^[89] Many successes had been achieved, ranging from the conquest of Bulgaria, to the annexation of parts of Georgia and Armenia, to the total annihilation of an invading force of Egyptians outside Antioch. Yet even these victories were not enough; Basil considered the continued Arab occupation of Sicily to be an outrage. Accordingly, he planned to reconquer the island, which had belonged to the empire for over 300 years (c. 550 – c. 900). However, his death in 1025 put an end to the project.^[89]

The 11th century was also momentous for its religious events. In 1054, relations between Greek-speaking Eastern and Latin-speaking Western traditions within the Christian Church reached a terminal crisis. Although there was a formal declaration of institutional separation, on July 16, when three papal legates entered the Hagia Sophia during Divine Liturgy on a Saturday afternoon and placed a bull of excommunication on the altar, the so-called Great Schism was actually the culmination of centuries of gradual separation. Although the schism was brought about by doctrinal disputes (in particular, Eastern refusal to accept the Western Church doctrine of the filioque, or double procession of the Holy Spirit), disputes over administration and political issues had simmered for centuries. The formal separation of the Byzantine Orthodox Church and the Western Catholic Church would have wide ranging consequences for the future of Byzantium.

[edytuj] Crisis and fragmentation

Byzantium soon fell into a period of difficulties, caused to a large extent by the undermining of the theme system and the neglect of the military. Nikephoros II, John Tzimiskes and Basil II changed the military divisions (Szablon:Polytonic, tagmata) from a rapid response, primarily defensive, citizen army into a professional, campaigning army increasingly manned by mercenaries. Mercenaries, however, were expensive and as the threat of invasion receded in the 10th century, so did the need for maintaining large garrisons and expensive fortifications.^[93] Basil II left a burgeoning treasury upon his death, but neglected to plan for his succession. None of his immediate successors had any particular military or political talent and the administration of the Empire increasingly fell into the hands of the civil service. Efforts to revive the Byzantine economy only resulted in inflation and a debased gold coinage. The army was now seen as both an unnecessary expense and a political threat. Therefore, native troops were cashiered and replaced by foreign mercenaries on specific contract.^[94]

Bizancjum wkrótce popadło w okres trudności, spowodowanych w dużej mierze podkopaniem systemu temów i lekceważeniem wojska. Nicefor II, Jan Tzimiskes i Bazyli II przekształcili wojskowe "dywizje" (τάγματα, Tagmata) z szybko reagującej, przede wszystkim defensywnej, obywatelskiej armii, na profesjonalną, zdolną do prowadzenia długich kampanii i zasilaną przez rosnącą liczbę najemników siłę. Najemnicy jednak byli drodzy i kiedy zagrożenie inwazją minęło w X wieku przestała także istnieć potrzeba utrzymywania dużych garnizonów i kosztownych fortyfikacji^[95]. Bazyli II pozostawił w chwili śmierci kwitnący skarb, ale zlekceważył kwestię sukcesji po sobie. Żaden z jego bezpośrednich następców nie posiadał szczególnych wojskowych ani politycznych talentów i administracja cesarstwa w coraz większym stopniu przechodziła w ręce służb cywilnych. Wysiłki zmierzające do ożywienia bizantyjskiej ekonomii przyniosły tylko wzrost inflacji i obniżenie wartości złotej monety. Armia była teraz postrzegana jednocześnie jako niepotrzebna rozrzutność i polityczne zagrożenie. Dlatego rodzime oddziały zostały zlikwidowane i zastąpione obcymi najemnikami zatrudnionymi na podstawie szczególnych kontraktów^[94].

At the same time, the Empire was faced with new, ambitious enemies. Byzantine provinces in southern Italy faced the Normans, who arrived in Italy at the beginning of the 11th century. The allied forces of Melus of Bari and the Normans were defeated at the Battle of Cannae in 1018, and two decades later Michael IV the Paphlagonian equipped an expedition for the reconquest of Sicily from the Arabs. Although the campaign was initially successful, the reconquest of Sicily was not accomplished, mainly because George Maniaces, the commander of the Byzantine forces, was recalled when he was suspected of having ambitious schemes. During a period of strife between Byzantium and Rome which ended in the East-West Schism of 1054, the Normans began to advance, slowly but steadily, into Byzantine Italy.^[96]

It was in Asia Minor, however, that the greatest disaster would take place. The Seljuq Turks made their first explorations across the Byzantine frontier into Armenia in 1065 and in 1067. The emergency lent weight to the military aristocracy in Anatolia who, in 1068, secured the election of one of their own, Romanos Diogenes, as emperor. In the summer of 1071, Romanos undertook a massive eastern campaign to draw the Seljuks into a general engagement with the Byzantine army. At Manzikert Romanos not only suffered a surprise defeat at the hands of Sultan Alp Arslan, but was also captured. Alp Arslan treated him with respect, and imposed no harsh terms on the Byzantines.^[94] In Constantinople, however, a coup took place in favor of Michael Doukas, who soon faced the opposition of Nikephoros Bryennios and Nikephoros Botaneiates. By 1081 the Seljuks expanded their rule over virtually the entire Anatolian plateau from Armenia in the east to Bithynia in the west and founded their capital in Nicea.^[97]

[edytuj] Komnenian dynasty and the crusaders

[edytuj] Aleksy I i Pierwsza Krucjata

After Manzikert, a partial recovery (referred to as the Komnenian restoration) was made possible by the efforts of the Komnenian dynasty.^[98] The first emperor of this royal line was Isaac I (1057–1059) and the second Alexios I. At the very outset of his reign, Alexios faced a formidable attack by the Normans under Robert Guiscard and his son Bohemund of Taranto, who captured Dyrrhachium and Corfu, and laid siege to Larissa in Thessaly. Robert Guiscard's death in 1085 temporarily eased the Norman problem. The following year the Seljuq sultan died, and the sultanate was split by internal rivalries. By his own efforts, Alexios defeated the Pechenegs; they were caught by surprise and annihilated at the Battle of Levounion on 28 April 1091.^[16]

Having achieved stability in the West, Alexios could turn his attention to the severe economic difficulties and the disintegration of the empire's traditional defences.^[99] However, he still did not have enough manpower to recover the lost territories in Asia Minor, and to advance against the Seljuks. At the Council of Piacenza in 1095, Alexios' envoys spoke to Pope Urban II about the suffering of the Christians of the East, and underscored that without help from the West they would continue to suffer under Muslim rule. Urban saw Alexius' request as a dual opportunity to cement Western Europe and enhance papal power.^[100] On 27 November, 1095, Pope Urban II called together the Council of Clermont, and urged all those present to take up arms under the sign of the Cross and launch an armed pilgrimage to recover Jerusalem and the East from the Muslims. The response in Western Europe was overwhelming.^[16]

Alexios had anticipated help in the form of mercenary forces from the West, but was totally unprepared for the immense and undisciplined force which soon arrived in Byzantine territory. It was no comfort to Alexius to learn that four of the eight leaders of the main body of the Crusade were Normans, among them Bohemund. Since the crusade had to pass through Constantinople, however, the Emperor had some control over it. He required its leaders to swear to restore to the empire any towns or territories they might conquer from the Turks on their way to the Holy Land. In return, he gave them guides and a military escort.^[101] Alexios was able to recover a number of important cities and islands, and in fact much of western Asia Minor. Nevertheless, the crusaders believed their oaths were invalidated when Alexios did not help them during the siege of Antioch (he had in fact set out on the road to Antioch, but had been persuaded to turn back by Stephen of Blois, who assured him that all was lost and that the expedition had already failed).^[102] Bohemund, who had set himself up as Prince of Antioch, briefly went to war with the Byzantines, but agreed to become Alexios' vassal under the Treaty of Devol in 1108, which marked the end of Norman threat during Alexios' reign.^[103]

Alexios reconstituted the army and navy, but only by means of stabilizing the gold coinage at one-third of its original value and by imposing supplementary taxes. The supply of native soldiers had virtually ceased with the disappearance or absorption of their military holdings. Alexios promoted an alternative source of native manpower by extending the system of granting estates in pronoia (by favour of the emperor) and tying the grant to a military obligation. Similarly, Alexios tried to promote more profitable development of the estates of the church by granting them to the management of laymen.^[16] The final years of Alexios's reign were marked by persecution of the followers of the Paulician and Bogomil heresies, and by anxieties as to the succession, which his wife Irene Doukaina wished to alter in favor of her daughter Anna's husband, Nikephorus Bryennios.^[104]

[edytuj] Jan II, Manuel I i Druga Krucjata

Alexios' son John II Komnenos succeeded him in 1118, and was to rule until 1143. John was a pious and dedicated emperor who was determined to undo the damage his empire had suffered at the battle of Manzikert, half a century earlier.^[106] Famed for his piety and his remarkably mild and just reign, John was an exceptional example of a moral ruler, at a time when cruelty was the norm.^[107] For this reason, he has been called the Byzantine Marcus Aurelius. In the course of his twenty-five year reign, John made alliances with the Holy Roman Empire in the west, decisively defeated the Pechenegs at the Battle of Beroia,^[108] and personally led numerous campaigns against the Turks in Asia Minor. John's campaigns fundamentally changed the balance of power in the east, forcing the Turks onto the defensive and restoring to the Byzantines many towns, fortresses and cities right across the peninsula.^[105] He also thwarted Hungarian, and Serbian threats during the 1120s, and in 1130 allied himself with the German emperor Lothair III against the Norman King Roger II of Sicily.^[109] In the later part of his reign John focussed his activities on the East. He defeated the Danishmend emirate of Melitene, and reconquered all of Cilicia, while forceing Raymond of Poitiers, Prince of Antioch, to recognize Byzantine suzerainty. In an effort to demonstrate the Byzantine emperor's role as the leader of the Christian world, John marched into the Holy Land at the head of the combined forces of Byzantium and the Crusader states; yet despite the great vigour with which he pressed the campaign, John's hopes were disappointed by the treachery of his Crusader allies.^[110] In 1142 John returned to press his claims to Antioch, but he died in the spring of 1143 following a hunting accident. Raymond was emboldened to invade Cilicia, but he was defeated and forced to go to Constantinople to beg mercy from the new emperor.^[111]

Syn Aleksego Jan II przejął tron w 1118, i rządził krajem aż do roku 1143. Jan był pobożnym i zaangażowanym cesarzem, zdecydowanym zniweczyć szkody jakich cesarstwo doznało w bitwie pod Manzikertem, pół wieku wcześniej.^[112] Słynący ze swojej pobożności oraz niezwykle łagodnych i sprawiedliwych rządów, Jan był wyjątkowym przykładem moralnego władcy, w czasach kiedy okrucieństwo było normą.^[113] Z tego powodu był nazywany bizantyjskim Markiem Aureliuszem. W trakcie swojego dwudziestopięcioletniego panowania Jan zawarł przymierze ze Świętym Cesarstwem Rzymskim na zachodzie, ostatecznie rozgromił Pieczyngów pod Beroią,^[108]i osobiście prowadził wiele kampanii wojennych przeciwko Turkom w Azji Mniejszej. Kampanie Jana II gruntownie zmieniły stosunek sił w całym rejonie, zmuszając Turków do defensywy i przywracając pod bizantyjskie rządy wiele osad, twierdz i miast na całym półwyspie.^[105] Zażegnał on także węgierskie i serbskie zagrożenie w latach 20 XII wieku, a w roku 1130 sprzymierzył się z niemieckim cesarzem Lotarem III przeciw normańskiemu królowi Sycylii Rogerowi II.^[109] W późniejszych latach swojego panowania cesarz skierował swą uwagę w stronę wschodu. W roku 1135 pokonał Daniszmendydzki emirat Melitene, a w 1137 zaatakował księstwo Małej Armenii i podbił całą Cylicję. Książę Leon I oraz jego rodzina zostali odstawieni jako jeńcy do Konstantynopola. Zwycięstwo nad Ormianami otworzyło drogę do marszu na Księstwo Antiochii, którego władca Rajmund z Poitiers uznał się wasalem cesarza w 1137 roku. W 1138 Jan wkroczył triumfalnie do miasta^[114]. Następnie, chcąc ukazać bizantyjskich cesarzy jako zwierzchników chrześcijańskiego świata, cesarz powiódł armię bizantyjską, wspieraną przez wojska księcia Antiochii oraz Joscelina II, hrabiego Edessy, przeciw muzułmańskiej Syrii. Plan zdobycia Aleppo nie powiódł się jednak, a oblężenie Szajzaru zakończyło się tylko połowicznym sukcesem. Nadzieję cesarza działającego z wielkim zaangażowaniem zostały pogrzebane w wyniku niechęci władców Antiochii i Edessy. Niedługo potem Jan planował nową wyprawę na wschód, podczas której zamierzał udać się z pielgrzymką do Jerozolimy. Zaniepokojony możliwością bizantyjskiej inwazji król Fulko V zaklinał go, by nie brał ze sobą armii większej niż 10 tys. ludzi, gdyż więcej nie jest w stanie wyżywić jego biedne państwo. W rezultacie Jan II zrezygnował z pielgrzymki. W roku 1142 cesarz powrócił do żądania oddania mu Antiochii, jednak zmarł przed planowanym atakiem, 8 kwietnia 1143 roku, w wyniku przypadkowego zranienia się zatrutą strzałą podczas polowania w Cylicji. Po śmierci Jana Rajmund zdecydował się zaatakować tą prowincję, jednak został pokonany i zmuszony do błagania o litość nowego cesarza, zostając ostatecznie jego wasalem^[115].

John's chosen heir was his fourth son, Manuel I Komnenos, who campaigned aggressively against his neighbours both in the west and in the east. In Palestine, he allied himself with the Crusader Kingdom of Jerusalem and sent a large fleet to participate in a combined invasion of Fatimid Egypt. Manuel reinforced his position as overlord of the Crusader states, with his hegemony over Antioch and Jerusalem secured by agreement with Raynald, Prince of Antioch, and Amalric, King of Jerusalem respectively.^[116] In an effort to restore Byzantine control over the ports of southern Italy, he sent an expedition to Italy in 1155, but disputes within the coalition led to the eventual failure of the campaign. Despite this military setback, Manuel's armies successfully invaded the Kingdom of Hungary in 1167, defeating the Hungarians at the Battle of Sirmium. By 1168 nearly the whole of the eastern Adriatic coast lay in Manuel's hands.^[117] Manuel made several alliances with the Pope and Western Christian kingdoms, and successfully handled the passage of the Second Crusade through his empire.^[118] Although hopes for a lasting Papal-Byzantine alliance came up against insuperable problems, Pope Innocent III clearly had a positive view of Manuel when he told Alexios III that he should imitate "your predecessor Manuel of famous memory" who "always replied favourably to ourselves and our predecessors".^[119]

Jan wybrał na następce swojego czwartego syna, Manuela, prowadzącego agresywną politykę wobec sąsiadów zarówno na wschodzie jak i na zachodzie. W Palestynie sprzymierzył się z łacińskim Królestwem Jerozolimskim i wysłał wielką flotę która uczestniczyła w inwazji na fatymindzki Egipt. Manuel wzmocnił swoją pozycję seniora państw krzyżowców, poprzez hegemonię nad Antiochią i Jerozolimą potwierdzoną traktatami z Rejnaldem, księciem Antiochi, i Amalrykiem, królem Jerozolimy.^[116] Czyniąc wysiłki nad przywróceniem bizantyjskiego zwierzchnictwa nad portami w południowych włoszech, wysłał tam w 1155 roku ekspedycję, ale spór pomiędzy nim a sprzymierzańcami doprowadził do niepowodzenia kampanii. Pomimo tego militarnego niepowodzenia, armię Manuela zaatakowały Królestwo Węgier w 1167, i pokonując węgrów pod Sirmium. W 1168 prawie całe wybrzeże Adriatyku było w rękach Manuela.^[117] Manuel zawarł szereg przymierz z Papieżem i katolickimi królestwami, i przeprowadził II wyprawę krzyżową przez swoje cesarstwo.^[118] Although hopes for a lasting Papal-Byzantine alliance came up against insuperable problems, PapieżInnocenty III clearly had a positive view of Manuel when he told w:en:Alexios III that he should imitate "your predecessor Manuel of famous memory" who "always replied favourably to ourselves and our predecessors"^[119].

In the east, however, Manuel suffered a major defeat at the Battle of Myriokephalon, in 1176, against the Turks. Yet the losses were quickly made good, and in the following year Manuel's forces inflicted a defeat upon a force of "picked Turks".^[120] John Vatatzes, who was sent by the Emperor to repel the Turkish invasion, not only brought troops from the capital but also was able to gather an army along the way; a sign that the Byzantine army remained strong and that the defensive program of western Asia Minor was still successful.^[121]

Na wschodzie jednak w 1176 Manuel doznał wielkiej klęski pod Myriokefalon z rąk Turków Seldżuckich z Sułtanatu Rum, porównywanej przez niego samego do bitwy pod Manzikertem. Manuel natychmiast przyjął zaproponowane przez Kilidż Arslana warunki pokojowe, które przewidywały zburzenie fortyfikacji, które wzniósł w Doryleum i Chomie, jednak gdy znalazł się na terytorium bizantyńskim odmówił ich uznania, jako podpisanych pod przymusem^[120]. Jan Watatzes, wysłany z rozkazu cesarza w celu obrony przed Turecką inwazją, wyruszył z żołnierzami z samej stolicy, zbierając ich także po drodze. Zebranie dużej armii umożliwiło mu odparcie ataku, co pokazywało że mimo niedawnej porażki bizantyjska armia w zachodniej Azji mniejszej nadal pozostawała silna^[121].

[edytuj] 12th century Renaissance

Szablon:Details Szablon:See also John and Manuel pursued active military policies, and both deployed considerable resources on sieges and on city defenses; aggressive fortification policies were at the heart of their imperial military policies.^[122] Despite the defeat at Myriokephalon, the policies of Alexios, John and Manuel resulted in vast territorial gains, increased frontier stability in Asia Minor, and secured the stabilization of the empire's European frontiers. From c.1081 to c.1180, the Komnenian army assured the empire's security, enabling Byzantine civilization to flourish.^[123]

This allowed the Western provinces to achieve an economic revival which continued until the close of the century. It has been argued that Byzantium under the Komnenian rule was more prosperous than at any time since the Persian invasions of the 7th century. During the 12th century population levels rose and extensive tracts of new agricultural land were brought into production. Archaeological evidence from both Europe and Asia Minor shows a considerable increase in the size of urban settlements, together with a notable upsurge in new towns. Trade was also flourishing; the Venetians, the Genoese and others opened up the ports of the Aegean to commerce, shipping goods from the Crusader kingdoms of Outremer and Fatimid Egypt to the west and trading with Byzantium via Constantinople.^[124]

In artistic terms, there was a revival in mosaic, and regional schools of architecture began producing many distinctive styles that drew on a range of cultural influences.^[125] During the 12th century the Byzantines provided their model of early humanism as a renaissance of interest in classical authors. In Eustathius of Thessalonica Byzantine humanism found its most characteristic expression.^[126]

[edytuj] Decline and disintegration

[edytuj] Dynasty of the Angeli and Third Crusade

"Jakikolwiek dokument przedstawiono Cesarzowi (Aleksemu III) do podpisania, ten natychmiast go podpisywał; nie miało znaczenia to, czy dokument ten był bezsensownym zlepkiem słów, czy petent żądał tego, by ktoś mógł żeglować na lądzie czy morzu, czy góry powinny być przeniesione na środek mórz, czy, jak opowieść mówi, góra Athos powinna być postawiona na Olimpie."

Niketas Choniates[127] tekst orginalny "Whatever paper might be presented to the Emperor (Alexios III) for his signature, he signed it immediately; it did not matter that in this paper there was a senseless agglomeration of words, or that the supplicant demanded that one might sail by land or till the sea, or that mountains should be transferred into the middle of the seas or, as a tale says, that Athos should be put upon Olympus."

Nicetas Choniates[127]

Manuel's death on 24 September 1180 left his 11-year-old son Alexios II Komnenos on the throne. Though he was highly incompetent at the office, it was his mother, Maria of Antioch, and her Frankish background that made his regency highly unpopular.^[128] Eventually Andronikos I Komnenos, a grandson of Alexios I, launched a revolt against his younger relative and managed to overthrow him in a violent coup d'état. Utilizing his good looks and his immense popularity with the army, he marched on to Constantinople in August 1182, and incited a massacre of the Latins.^[129] After eliminating his potential rivals, he had himself crowned as co-emperor in September 1183; he eliminated Alexios II and even took his 12-year-old wife Agnes of France for himself.^[129]

This troubled succession weakened the dynastic continuity and solidarity on which the strength of the Byzantine state had come to rely.^[130] The new emperor was a man of astounding contrasts.^[130] Handsome and eloquent, Andronikos was at the same time known for his licentious exploits.^[131] Energetic, able and determined, Andronikos had been called a "true Komnenos".^[132] However, he was also capable of terrifying brutality, violence and cruelty.^[130]

The people, who felt the severity of his laws, at the same time acknowledged their justice, and found themselves protected from the rapacity of their superiors.^[130] Andronikos's energetic efforts to rein in the oppressive tax collectors and officials of the empire did much to alleviate the lot of the peasantry. However, his efforts to check the power of the nobility were considerably more problematic. The aristocrats were infuriated against him, and to make matters worse, Andronikos seems to have become increasingly unbalanced; executions and violence became increasingly common, and his reign turned into a reign of terror.^[133] Andronikos seemed almost to seek the extermination of the aristocracy as a whole. The struggle against the aristocracy turned into wholesale slaughter, while the emperor resorted to ever more ruthless measures to shore up his regime.^[130]

Despite his military background, Andronikos failed to deal with Isaac Komnenos, Béla III who reincorporated Croatian territories into Hungary, and Stephen Nemanja of Serbia who declared his independence from Byzantium. Yet none of these troubles would compare to the William's of Sicily invasion force of 300 ships and 80,000 men, arriving in 1185.^[134] Andronikos mobilized a small fleet of 100 ships to defend the capital but other than that he was indifferent to the populace. He was finally overthrown when Isaac Angelos, surviving an Imperial assassination attempt, marched on to the Hagia Sophia and with the aid of the people seized power and had Andronikos killed.^[135]

The reign of Isaac II , and, still more, that of his brother Alexios III, saw the collapse of what remained of the centralized machinery of Byzantine government and defense. Although, the Normans were driven out of Greece, in 1186 the Bulgars began a rebellion that was to lead to the formation of the Second Bulgarian Empire. The mismanagement of the Third Crusade clearly demonstrated Byzantium's weaknesses under the Angeli. When Richard I of England appropriated Cyprus from its ruler, Isaac Komnenos, he refused to hand it back to the Empire,^[136] And when Frederick Barbarossa conquered Iconium, Isaac failed to seize the initiative.^[137]The internal policy of the Angeloi was characterized by the squandering of the public treasure, and the fiscal maladministration. Byzantine authority was severely weakened, and the growing power vacuum at the centre of the empire encouraged fragmentation. There is evidence that some Komnenian heirs had set up a semi-independent state in Trebizond before 1204.^[138] According to Alexander Vasiliev, "the dynasty of the Angeloi, Greek in its origin, [...] accelerated the ruin of the Empire, already weakened without and disunited within."^[127]

[edytuj] IV wyprawa krzyżowa

W 1198 papież Innocenty III w swoich encyklikach i poprzez legatów wskazał nowy cel krucjaty^[139]. Miał nim być podbój Ajjubidzkiego Egiptu, ówczesnego centrum muzułmańskiej potęgi w Lewancie. Armia krzyżowców, która przybyła do Wenecji latem 1202 roku, była nieco mniejsza niż się się spodziewano, poza tym nie było wystarczających funduszy na zapłatę Wenecjanom, których flota została wynajęta przez krzyżowców do przewiezienia ich do Egiptu. Wenecka polityka za Doży Enrica Dandolo, podeszłego w latach i ślepego, ale ciągle ambitnego, była potencjalnie w konflikcie z polityką papieża i krzyżowców, ponieważ Wenecję łączyły silne więzi handlowe z Egiptem^[140]. Krzyżowcy zaakceptowali sugestię by zamiast zapłaty towarzyszyć Wenecjanom w zdobywaniu (chrześcijańskiego) portu Zadar w Dalmacji, dawnego wasala Wenecji, który w roku 1186 zbuntował się i przyjął zwierzchnictwo króla Węgier^[141]. Miasto upadło w listopadzie 1202 roku, po krótkim oblężeniu^[142]. Innocenty, którego powiadomiono o planie, ale jego sprzeciw został zignorowany, był niechętny narażaniu na niebezpieczeństwo krucjatowego przedsięwzięcia, na prośbę krzyżowców udzielił im zatem warunkowego rozgrzeszenia, ale ekskomunikował Wenecjan^[143].

Po śmierci Tybalda III, hrabiego Szampanii, dowództwo nad krucjatą przeszło na Bonifacego, markiza Montferratu. Wraz z innymi przywódcami zataił on przed resztą armii fakt ekskomuniki Wenecjan, uważając że na wieść o tym z pewnością by się rozpadła^[144]. Bonifacy był przyjacielem Filipa Szwabskiego. Obaj, Bonifacy i Filip, byli spokrewnieni z bizantyjską rodziną panująca. Tymczasem brat żony Filipa, Ireny Angeliny, Aleksy Angelos, syn zdetronizowanego w roku 1195 i oślepionego cesarza Izaaka II, przybył do Europy szukać pomocy i nawiązał kontakt z krzyżowcami. Aleksy obiecywał zjednoczenie prawosławia z katolicyzmem, zapłatę za pomoc w odzyskaniu należnego mu tronu 200,000 srebrnych marek i dołączenie do krucjaty z 10 tysiącami wojska^[145]. Innocenty wiedział o planach skierowania krucjaty do Konstantynopola, i zakazał ataku na miasto, lecz papieski list dotarł do Zadaru po wypłynięciu floty.

Aleksy III nie przygotował obrony miasta, dlatego kiedy wenecka flota wpłynęła na wody Konstantynopola 24 czerwca 1203, spotkała się z niewielkim oporem^[146]. Latem 1203 Aleksy III uciekł i Aleksy Angelos został korowany jako Aleksy IV wraz ze swoim ślepym ojcem Izaakiem. Innocenty zganił przywódców krucjaty i rozkazał im niezwłocznie udać się do ziemii świętej^[147].

"Żaden z was nie powinien ośmielić się zakładać, że jest czymś dozwolonym dla was podbijanie i grabienie ziemi Greków, nawet jeśli ci ostatni mogą być nieposłuszni wobec Apostolskiego Autorytetu, lub Cesarz Konstantynopola obalił czy nawet oślepił swojego brata i uzurpował sobie cesarski tron. Chociaż ten sam cesarz jak i ludzie powierzeni jego rządom mogą być grzeszni w tej jak i w innych kwestiach, nie wasza to rzecz osądzać ich błędy i nie przyjmowaliście znaku krzyża żeby karać tą krzywdę; raczej w szczególności ślubowaliście poświęcić siebie obowiązkowi pomszczenia zniewagi uczynionej krzyżowi."

Innocenty III do Bonifacego z Montferratu, Baldwina IX, hrabiego Flandrii i Ludwika I, hrabiego Blois (Ferentino, lato 1203, ok. 20 czerwca)[148].

Kiedy w późnym listopadzie 1203 Aleksy IV ogłosił, że jego obietnice będą trudne do spełnienia ponieważ imperium brakuje funduszy (był on zdolny do zapłacenia w przybliżeniu połowy obiecanej sumy 200,000 srebrnych marek i nie mógł spełnić swojej drugiej obietnicy względem krzyżowców, czyli zapłaty za wynajęcie floty weneckiej^[149]), krzyżowcy wypowiedzieli mu wojnę. W międzyczasie wewnętrzna opozycja wobec Aleksego IV wzrosła w siłę i 25 stycznia 1204 jeden z jego dworzan, Aleksy Dukas, zabił go, i przejął władzę jako Aleksy V. Izaak umarł niedługo po tym wydarzeniu, prawdopodobnie z przyczyn naturalnych^[150]. Krzyżowcy i Wenecjanie, rozdrażnieni morderstwem ich przypuszczalnego patrona, zaczęli przygotowania do ataku na stolicę Bizancjum. Zadecydowali że 12 elektorów (sześciu Wenecjan i sześciu krzyżowców) powinno wybrać Cesarza Łacińskiego^[140].

Ostatecznie krzyżowcy zdobyli miasto 13 kwietnia 1204. Konstantynopol był obiektem grabieży i masakry szeregowych żołnierzy przez 3 dni. Wiele bezcennych ikon, relikwii i innych przedmiotów zawieziono do zachodniej Europy, dużą cześć do Wenecji. Według słów Choniatesa, "prostytutka została osadzona na tronie patriarchy"^[151]. Kiedy Innocenty III usłyszał o zachowaniu krzyżowców, skarcił ich w niedwuznaczny sposób. Ale sytuacja była poza jego kontrolą, szczególnie po tym jak jego legat, z jego własnej inicjatywy, uwolnił krzyżowców od przysięgi udania się do Ziemi Świętej^[152]. Kiedy porządek został przywrócony, krzyżowcy i Wenecjanie kontynuowali realizowanie ich porozumienia. Baldwin z Flandrii został wybrany na cesarza, a Wenecjanin Tomasz Morosini na patriarchę Konstantynopola. Ziemie podzielone pomiędzy przywódców krucjaty nie obejmowały wszystkich dawnych posiadłości Bizancjum. Bizantyjczycy nadal sprawowali władzę w Nicei, Trapezuncie i Epirze^[140].

Bezpośrednim skutkiem IV krucjaty było powstanie w Konstantynopolu Cesarstwa Łacińskiego, a w europejskiej części byłego Cesarstwa Bizantyjskiego - innych państw łacińskich. Dalszym skutkiem było wzmocnienie pozycji Wenecji, która na dłuższy czas wyrugowała Pizę i Genuę z handlu z Konstantynopolem. Należy także mieć na uwadze, że skoro IV krucjata nie trafiła do miejsca przeznaczenia - Palestyny, to tamtejsze państwa łacińskie nie otrzymały niezbędnej pomocy, co z pewnością skróciło ich żywot^{[potrzebne źródło]}.

Za dalekosiężny skutek IV wyprawy krzyżowej uważa się pogłębienie rozłamu między chrześcijańskim Wschodem a Zachodem. Dotychczasowa niechęć przerodziła się w nienawiść i rozszerzyła swój zasięg z plebsu Cesarstwa Bizantyjskiego na bizantyjską hierarchię duchowną. Wojny Bizantyjczyków z Cesarstwem Łacińskim z pewnością doprowadziły do osłabienia Bizancjum i przyspieszyły jego późniejszy upadek pod ciosami Turków Osmańskich^{[potrzebne źródło]}.

[edytuj] Upadek

[edytuj] Cesarstwo na uchodźstwie

Po ustanowieniu przez krzyżowców z IV krucjaty Cesarstwa Łacińskiego w 1204, sukcesorami Cesarstwa Bizantyjskiego stały się:Cesarstwo Nicejskie, Cesarstwo Trapezuntu i Despotat Epiru. Z tych państw Epir i Nicea miały największe szanse na odbicie Konstantynopola. Cesarstwo Nicejskie wkładało duży wysiłek w to żeby przetrwać następne dziesięciolecia. Pomimo tego w połowie XIII wieku utraciła dużo terytorium w południowej Anatolii^[153]. Stopniowe osłabianie Sułtanatu Rum od Inwazji Mongołów w latach 1242-43 pozwoliło wielu bejom i fanatycznym ghazis na ustanowienie własnych państw na obszarze Anatolii osłabiając tym samym rządy Bizancjum na tym terenie^[154]. W tym czasie,jeden z nich, Osman I, stworzył imperium mogące zagrozić Bizancjum. Te wydarzenia dały jednak Cesarstwu Nicejskiemu odpoczynek od walk z Turkami Seldżuckimi, co pozwoliło na koncentrację wysiłków w odzyskaniu Konstantynopola.

After the sack of Constantinople in 1204 by Latin Crusaders, three Byzantine w:en:successor states were established: the w:en:Empire of Nicaea, the w:en:Empire of Trebizond and the w:en:Despotate of Epirus. Of these three successor states, Epirus and Nicaea stood the best chance of reclaiming Constantinople. The Nicaean Empire struggled, however, to survive the next few decades, and by the mid 13th century it lost much of southern Anatolia.^[155] The weakening of the Sultanate of Rum following the Mongol Invasion in 1242-43 allowed many w:en:Beyliks and fanatical ghazis to set up their own principalities in Anatolia, weakening the Byzantine hold on Asia Minor.^[156] In time, one of the Beys, w:en:Osman I, created an empire that would conquer Byzantium. However, the Mongol Invasion also gave Nicaea a temporary respite from Seljuk attacks allowing it to concentrate on the Latin Empire only north of its position.

[edytuj] Odbicie Konstantynopola

The Empire of Nicaea, founded by the Laskaris, managed to reclaim Constantinople from the Latins in 1261 and defeat Epirus. This led to a short lived revival of Byzantine fortunes under Michael VIII, but the war-ravaged empire was ill-equipped to deal with the encircling enemies that now surrounded it. In order to maintain his campaigns against the Latins, Michael pulled troops from Asia Minor, and levied crippling taxes on the peasantry, causing much resentment.^[157] Massive construction projects were completed in Constantinople to repair the damages of the Fourth Crusade, but none of these initiatives was of any comfort to the farmers in Asia Minor, suffering raids from fanatical ghazis.

Rather than holding on to his possessions in Asia Minor, Michael chose to expand the Empire, gaining only short-term success. To avoid another sacking of the capital by the Latins, he forced the Orthodox Church to submit to Rome, again a temporary solution for which the peasantry hated Michael and Constantinople.^[158] The efforts of Andronikos II and later his grandson Andronikos III marked Byzantium's last genuine attempts in restoring the glory of the empire. However, the use of mercenaries by Andronikos II would often backfire, with the Catalan Company ravaging the countryside and increasing resentment towards Constantinople^[159] By 1390, Philadelphia, the last Byzantine stronghold in inner Asia Minor, fell to the Turks.

Civil war wracked the empire during the 14th century, since Andronikos III's successor was far too young to rule and the resulting regency's rivalry tore the Empire. The Asian provinces were lost to the Turks, while the Serbians and Bulgarians conquered the Empire's remaining territory in Europe. For a while, the empire survived simply because the Turks of Anatolia were too divided to attack. Nevertheless, the unifying influence of Osman I (1258–1326) allowed the newly founded Ottoman Empire to deprive the Byzantines of all but a handful of port cities.^[104]

Things went worse for Byzantium, when, during the civil war, an earthquake at Gallipoli in 1354 devastated the fort, allowing the Turks the very next day to cross into Europe.^[160] By the time the Byzantine civil war had ended, the Ottomans had defeated the Serbians and subjugated them as vassals. Following the Battle of Kosovo, much of the Balkans became dominated by the Ottomans.^[161]

The Emperors appealed to the west for help, but the Pope would only consider sending aid in return for a reunion of the Eastern Orthodox Church with the See of Rome. Church unity was considered, and occasionally accomplished by imperial decree, but the Orthodox citizenry and clergy intensely resented Roman authority and the Latin Rite.^[162] Some western mercenaries arrived to bolster the Christian defense of Constantinople, but most Western rulers, distracted by their own affairs, did nothing as the Ottomans picked apart the remaining Byzantine territories.^[163]

Constantinople by this stage was underpopulated and dilapidated. The population of the city had collapsed so severely that it was now little more than a cluster of villages separated by fields. On April 2, 1453, the Sultan's army of some 80,000 men and his hordes of irregulars laid siege to the city.^[164] Despite a desperate last-ditch defense of the city by the massively outnumbered Christian forces (c. 7,000 men, 2,000 of whom were foreign mercenaries^[163]), Constantinople finally fell to the Ottomans after a two-month siege on May 29, 1453. The last Byzantine emperor, Constantine XI Palaiologos, was last seen casting off his imperial regalia and throwing himself into hand-to-hand combat after the walls of the city were taken.

[edytuj] Następstwa

Mehmed II zdobył Mistrę w 1460 roku a Trapezunt w 1461. Bratanek ostatniego cesarza, Konstantyna XI, Andreas Palaiologos przejął de iure tytuł Cesarza bizancjum i używał go od 1465 aż do swojej śmierci w roku 1503.^[6] Z końcem XV wieku Imperium osmańskie ustanowiło swoje panowanie nad Azją Mniejszą i cześcią półwyspu Bałkańskiego. Mehmed II i jego następcy uważali się za prawowitych następców tronu Imperium Bizantyjskiego aż do upadku Imperium osmańskiego na początku XX wieku. Tymczasem, Wołoszczyzna i Mołdawia dawały schronienie prawosławnym uciekinierom z ziem rządzonych przez Turków między innymi dla części bizantyjskiej szlachty.

Ze śmiercią ostatniego Cesarza Bizancjum, rola patrona prawosławia została przejęta przez Iwana III, Wielkiego księcia Moskiewskiego, którego drugą żoną została Zofia Paleolog, ostatnia przedstawicielka Paleologów. Doprowadziło to do przyjęcia przez Rosję dwugłowego orła jako herbu. Wówczas Moskwę zaczęto uważać za trzeci Rzym (po Rzymie i Konstantynopolu). Jego wnuk, Iwan Groźny, został pierwszym Carem Rosji (Car, lub inaczej Czar, jest słowiańskim zniekształceniem słowa Cesarz). Jego następcy wspierali idee jakoby Moskwa była spadkobiercą tradycji Bizancjum, a co za tym idzie także Rzymu. Myśl ta żyła w Imperium Rosyjskim aż do rewolucji z roku 1917 która zdetronizowała ostatniego cara.^[165]

Mehmed II went on to conquer the Greek statelets of Mistra in 1460 and Trebizond in 1461. The nephew of the last Emperor, Constantine XI, Andreas Palaeologos had inherited the defunct title of Byzantine Emperor and used it from 1465 until his death in 1503.^[6] By the end of the 15th century, the Ottoman Empire had established its firm rule over Asia Minor and parts of the Balkan peninsula. Mehmed II and his successors continued to consider themselves proper heirs to the Byzantine Empire until the demise of the Ottoman Empire in the early 20th century. Meanwhile, the Danubian Principalities harbored Orthodox refugees, including some Byzantine nobles.

At his death, the role of the emperor as a patron of Eastern Orthodoxy was claimed by Ivan III, Grand Duke of Muscovy. He had married Andreas's sister, Sophia Paleologue, whose grandson, Ivan IV, would become the first Tsar of Russia (tsar, also spelled czar, is a term traditionally applied by Slavs to the Byzantine Emperors). Their successors supported the idea that Moscow was the proper heir to Rome and Constantinople. The idea of the Russian Empire as the new, Third Rome was kept alive until its demise with the Russian Revolution of 1917.^[166]

[edytuj] Kultura

[edytuj] Gospodarka

Przez wiele stuleci gospodarka bizantyjska była jedną z najbardziej zaawansowanych w Europie. Reformy Konstantyna V (połowa VIII w.) zapoczątkowały odrodzenie trwające aż do 1204. Od X wieku aż do końca wieku XII Imperium Bizantyjskie stanowiło swoistą oazę luksusu, zaś cudzoziemscy podróżnicy zafascynowani byli nagromadzonym w stolicy bogactwem. Wszystko to zmieniło się z przybyciem IV wyprawy krzyżowej, która sprowadziła katastrofę gospodarczą.^[167] Paleologowie próbowali ożywić ekonomię cesarstwa, jednak w tym okresie państwo nie było już w stanie przejąć pełnej kontroli nad własnymi i obcymi siłami ekonomicznymi. Stopniowo utraciło także wpływ na warunki handlu, mechanizmy kształtowania cen, przestało kontrolować odpływ metali szlachetnych z gospodarki, a według niektórych uczonych także nad biciem własnej monety.^[168]

Jednym z podstawowych elementów ekonomii imperium był handel. Do najważniejszych przedmiotów handlu należały tkaniny, wyrabiane z wielu materiałów, w tym m.in. z bardzo cennego jedwabiu. Luksusowe tkaniny jedwabne eksportowano m.in. do Egiptu, a także do sąsiedniej Bułgarii czy na Zachód.^[169] Państwo ściśle kontrolowało zarówno handel zagraniczny, jak też wewnętrzny zachowując monopol na bicie monety. Rząd utrzymywał formalną kontrolę nad stopami procentowymi i ustalał kryteria działalności gildii i korporacji, w których miał szczególny interes. Podczas kryzysów cesarz wraz z urzędnikami troszczył się o zaopatrzenia stolicy, sztucznie ograniczając ceny zbóż. Ponadto rząd często gromadził nadwyżki podatków, wprowadzając do ponownego obiegu te środki w postaci pensji dla urzędników państwowych bądź inwestycji w roboty publiczne.^[170]

Szablon:Details

The Byzantine economy was the most advanced in Europe for many centuries. Constantine V's reforms (c. 765) marked the beginning of a revival that continued until 1204. From the 10th century until the end of the 12th, the Byzantine Empire projected an image of luxury, and the travelers were impressed by the wealth accumulated in the capital. All this changed with the arrival of the Fourth Crusade, which was an economic catastrophe.^[167] The Palaiologoi tried to revive the economy, but the late Byzantine state would not gain full control of either the foreign or domestic economic forces. Gradually, it also lost its influence on the modalities of trade and the price mechanisms, and its control over the outflow of precious metals and, according to some scholars, even over the minting of coins.^[168]

One of the economic foundations of the empire was trade. Textiles must have been by far the most important item of export; silks were certainly imported into Egypt, and appeared also in Bulgaria, and the West.^[169] The state strictly controlled both the internal and the international trade, and retained the monopoly of issuing coinage. The government exercised formal control over interest rates, and set the parameters for the activity of the guilds and corporations, in which it had a special interest. The emperor and its officials intervened at times of crisis to ensure the provisioning of the capital, and to keep down the price of cereals. Finally, the government often collected part of the surplus through taxation, and put it back into circulation, through redistribution in the form of salaries to state officials, or in the form of investment in public works.^[170]

[edytuj] Nauka

Szablon:Details

Piśmiennictwo starożytnego świata nieprzerwanie żyło w Bizancjum. BIzantyńska nauka była więc ściśle związana ze starożytną filozofią i metafizyką. ^[171] U schyłku istnienia Imperium to właśnie dzięki bizantyńskim gramatykom renesanowe Włochy poznały dziedzictwo greckiego literaturoznawstwa i gramatyki.^[172] W tym okresie w Trebizondzie nauczano astronomii i nauk matematycznych, a medycyna przyciągała uwagę niemal wszystkich uczonych. Dla prawoznawstwa i prawodawstwa ważna jest niezmiernie reforma Justyniana I, która miała wielki wpływ na rozwój jurysprudencji. Ekloga Leona III odegrała znaczący wpływ na instytucje prawne krajów słowiańskich. ^[173]

[edytuj] Religia

Szablon:Further

According to Joseph Raya, "Byzantine culture and Orthodoxy are one and the same."^[174] The survival of the Empire in the East assured an active role of the Emperor in the affairs of the Church. The Byzantine state inherited from pagan times the administrative, and financial routine of administering religious affairs, and this routine was applied to the Christian Church. Following the pattern set by Eusebius of Caesarea, the Byzantines thought of the Emperor as a Christ's representative or messenger, responsible particularly for the propagation of Christianity among pagans, and for the "externals" of the religion, such as administration and finances. The imperial role, however, in the affairs of the Church never developed into a fixed, legally defined system.^[175]

With the decline of Rome, and internal dissension in the other Eastern patriarchates, the church of Constantinople became, between the 6th and 11th centuries, the richest and most influential center of Christendom.^[176] Even when the Empire was reduced to only a shadow of itself, the Church, as an institution, had never exercised so much influence both inside and outside of the imperial frontiers. As George Ostrogorsky points out:

The Patriarchate of Constantinople remained the center of the Orthodox world, with subordinate metropolitan sees and archbishoprics in the territory of Asia Minor and the Balkans, now lost to Byzantium, as well as in Caucasus, Russia and Lithuania. The Church remained the most stable element in the Byzantine Empire.^[177]

[edytuj] Sztuka i literatura

Bizantyjska architektura, malarstwo i inne rodzaje sztuk plastycznych powstałe w Imperium Bizantyjskim i w rozmaitych terenach, które przebywały pod jego wpływem. Sztuka bizantyjska jest bardzo ściśle związana z religią i polega w głównej mierze na transpozycji elementów teologicznych w przestrzeń artystyczną. Formy wyrazu charakterystyczne dla sztuki bizantyjskiej pojawiały się wraz z bizantyjskimi podbojami m.in. w południowych Włoszech i Sycylii, gdzie w zmodyfikowanej formie przetrwały do XII w. a następnie odegrały niemałą rolę przy kształtowaniu się włoskiej sztuki wczesnorenesansowej. Poprzez rozszerzenie wpływów cerkwi prawosławnej, sztuka bizantyjska przeniknęła do kilku ważnych centrów politycznych w Europie południowej i wschodniej: na Półwyspie Bałkańskim oraz Rusi.^[178]

Literatura bizantyjska kontynuuje w znacznej mierze tradycje antycznych literatur greckiej i rzymskiej z zaznaczonym silnym wpływem filozofii chrześcijańskiej oraz nieco mniejszym - literatur wschodnich. W piśmiennictwie bizantyjskim wyróżnia się zwykle pięć głównych grup tematycznych: pisma cerkiewne i teologiczne, dzieła historyczne i kronikarskie, dzieła encyklopedyczne (patriarcha Focjusz, Michał Psellos oraz Michał Choniates uważani są za wielkich encyklopedystów bizantyjskich), poezję świecką (Digenis Akritas) oraz poezję ludową. Dominuje tematyka religijna: są to w głównej mierze traktaty i rozprawy teologiczne, komentarze i glosy do Pisma Świętego, homiletyka i poezja cerkiewna. Spośród ok. 2-3 tys. zachowanych do dzisiaj tomów literatury bizantyjskiej, tylko 330 zawiera poezję świecką, teksty historyczne naukowe i pseudo-naukowe.^[179] Za okres rozkwitu bizantyjskiej literatury świeckiej uznaje się mniej więcej czas od dziewiątego do dwunastego wieku, podczas gdy literatura religijna (kazania, księgi liturgiczne, poezja hymniczna, rozprawy teologiczne, itp.) rozwinęły się o wiele wcześniej (za największego greckojęzycznego poetę religijnego uważany jest Roman Melodos, tworzący w VI w.).^[180]

[edytuj] Rząd i biurokracja

The themes c. 650

The themes c. 950

In the Byzantine state, the emperor was the sole and absolute ruler, and his power was regarded as having divine origin.^[6] By the end of the 8th century, a civil administration focused on the court was formed as part of a large-scale consolidation of power in the capital (the rise to pre-eminence of the position of sakellarios is related to this change).^[181] The most important reform of this period is the creation of themes, where civil and military administration is exercised by one person, the strategos.^[6]

Despite the occasionally derogatory use of the word "Byzantine", the Byzantine bureaucracy had a distinct ability for reinventing itself in accordance with the Empire's situation. The Byzantine system of titulature and precedence makes the imperial administration look like an ordered bureaucracy to modern observers. Officials were arranged in strict order around the emperor, and depended upon the imperial will for their ranks. There were also actual administrative jobs, but authority could be vested in individuals rather than offices.^[182] In the 8th and 9th centuries civil service constituted the clearest path to aristocratic status, but, starting in the 9th century, the civil aristocracy was rivaled by an aristocracy of nobility. According to some studies of Byzantine government, 11th-century politics were dominated by competition between the civil and the military aristocracy. During this period, Alexios I undertook important administrative reforms, including the creation of new courtly dignities and offices.^[183]

[edytuj] Dyplomacja

Szablon:Details

Po upadku Rzymu, kluczowym wyzwaniem Imperium było utrzymanie reacji ze wszystkimi sąsiadami. Gdy owe narody zaczęły tworzyć formalne instytucje polityczne, były zależne od Konstantynopola. Dyplomacji bizantyjskiej szybko udało się wciągnąć swoich sąsiadów w sieć międzynarodowych i międzystanowych relacji. ^[184] Sieć ta koncentrowała się wokół porozumienia zawierającego przyjęcie nowego władcy do rodziny królów oraz przyswojenie bizantyjskich postaw społecznych, wartości i instytucji. ^[185] Bizantyjczycy uważali dyplomację jako formę wojny przy użyciu innych sposobów: /Bureau of Barbarians/ było pierwszą zagraniczną agencją wywiadowczą zbierającą informacje na temat rywali imperium z każdego możliwego źródła. ^[186]

Szablon:Details

After the fall of Rome, the key challenge to the Empire was to maintain a set of relations between itself and its sundry neighbors. When these nations set about forging formal political institutions, they were dependent on Constantinople. Byzantine diplomacy soon managed to draw its neighbors into a network of international and inter-state relations.^[184] This network revolved around treaty making, and included the welcoming of the new ruler into the family of kings, and the assimilation of Byzantine social attitudes, values and institutions.^[187] Byzantines regarded diplomacy as a form of war by other means: the Bureau of Barbarians was the first foreign intelligence agency, gathering information on the empire's rivals from every imaginable source.^[186]

Byzantines availed themselves of a number of diplomatic practices. For example, embassies to the capital would often stay on for years. A member of other royal houses would routinely be requested to stay on in Constantinople, not only as a potential hostage, but also as a useful pawn in case political conditions where he came from changed. Another key practice was to overwhelm visitors by sumptuous displays.^[184] According to Dimitri Obolensky, the preservation of civilization in Eastern Europe was due to the skill and resourcefulness of Byzantine diplomacy, which remains one of Byzantium's lasting contributions to the history of Europe.^[188]

[edytuj] Dziedzictwo

Bizancjum, będące jedynym trwałym organizmem politycznym średniowiecznej Europy, chroniło Europę Zachodnią przed atakami militarnymi ze Wschodu. Tocząc nieustanne wojny, Bizancjum osłoniło Zachód przed Persami, Arabami, Turkami Seldżuckimi i przez długi czas, przed Turkami Otomańskimi. W opinii niektórych historyków wojny bizantyńsko - arabskie były głównym czynnikiem rozwoju imperium Karola Wielkiego ^[189], wzrostu feudalizmu i samowystaczalności ekonomicznej. Przez długie lata zachodni historycy używali pojęć 'bizantynizm' i 'bizantyński' jako synonimów dekadencji, politycznego makiawelizmu i przerostu biurokracji. W Europie południowo - wschodniej przez długie lata pokutował zdecydowanie negatywny stereotyp bizantyjskiej cywilizacji i jej dziedzictwa.^[190] Pod pojęciem bizantynizm rozumiano kompleks religijnych, politycznych i filozoficznych idei przeciwnych swym odpowiednikom na Zachodzie.^[191] Aż do XX wieku termin 'Wschód' w kontekście przeciwstawienia Zachodu i Wschodu uzywano dla określenia tych kultur które nosiły silne wpływy kultury bizantyjskiej, włączając w to kultury arabską i turecką. W wieku XX i XXI wielu historyków usiłowało spojrzeć na dzieje Imperium w bardziej wyważony sposób także w kwestii ich wpływów na Zachodnią Europę, w rezultacie czego coraz więcej uwagi zwrócono na obiektywne ujęcie złożonej istoty kultury bizantyjskiej.^[191]

[edytuj] See also

• List of Byzantine Empire-related topics

Przypisy

[edytuj] References

[edytuj] Primary sources

[edytuj] Secondary sources

[edytuj] Further reading

[edytuj] Linki zewnętrzne

• ellopos.net: Constantinople Home Page (en). [dostęp 16 czerwca 2008]. Extensive Select Resources on Byzantium. Texts, Images, Chant, Videos.
• [ Byzantine studies homepage] at Dumbarton Oaks. Includes links to numerous electronic texts.
• Byzantium: Byzantine studies on the Internet. Links to various online resources.
• De Imperatoribus Romanis. Scholarly biographies of many Roman and Byzantine emperors; not yet comprehensive.
• Bibliography on Byzantine Material Culture and Daily Life. Hosted by the University of Vienna; in English.
• Translations from Byzantine Sources: The Imperial Centuries, c. 700-1204. Online sourcebook, maintained by Paul Stephenson.
• De Re Militari. Resources for medieval military history, including numerous translated sources on the Byzantine wars.
• Medieval sourcebook: Byzantium. Numerous primary sources on Byzantine history.
• Ruminations on Romanisation in the East: Or, the Metanarrative in History
• 12 Byzantine Rulers by Lars Brownworth of The Stony Brook School; audio lectures. NYTimes review.
• 18 centuries of Roman Empire by Howard Wiseman (Maps of the Roman/Byzantine Empire throughout its lifetime)
• Byzantine Glory — the mosaic of Byzantine History and Culture

Szablon:Roman history epochs Szablon:Middle Ages {{featured article}} {{History of Anatolia}}

Kategoria:Bizancjum Kategoria:Starożytny Rzym Bizancjum Bizancjum