Historia Gryfic

Z Wikipedii

Gryfice uzyskały prawa miejskie w 1262 r. Aktu nadania dokonał książę dymiński Warcisław III z rodu Gryfitów. Miasto zostało lokowane na prawie lubeckim, na lewobrzeżu dolnego biegu rzeki Regi. Współczesne badania archeologiczne potwierdzają ciągłość osadniczą tych terenów, sięgającą IV w. p.n.e. (kultura jastorfska). W latach 1262-1648 należały do Księstwa Zachodniopomorskiego, w latach 1648-1701 do Brandenburgii–Prus. Od 1701–1918 r. do Królestwa Prus (od 1871 r. wchodzące w skład Cesarstwa Niemieckiego), dalej od 1918 r. do Prus – kraju związkowego (w latach 1933-1935 włączone do III Rzeszy Niemieckiej) i od 1945 r. do Polski.

Mimo licznych ataków zbrojnych ze strony band rozbójniczych, pożóg wojennych i nawiedzających miasto pożarów, Gryfice rozwijały się dość dynamicznie. Najwyższy poziom gospodarczy osiągnęły w XIV–XVII wieku^[1]. Później, także po II wojnie światowej, nie utraciły znaczenia w regionie. Miasto odgrywa ważną rolę w życiu politycznym, ekonomicznym i gospodarczym lokalnej społeczności.

Spis treści 1 Średniowiecze 2 Okres wczesnonowożytny 3 Okres nowożytny 4 Dzieje najnowsze 5 II wojna światowa i zdobywanie miasta 6 Polskie Gryfice 6.1 lata 1945 – 1950 6.2 lata 1950 – 1970 6.3 lata 1970 – 1990 6.4 lata 1990 – 2007 7 Bibliografia 8 Źródła 9 Przypisy

[edytuj] Średniowiecze

We wczesnym średniowieczu tereny ziemi gryfickiej zamieszkiwały plemiona zachodnich Pomorzan. Były to kręgi wpływów (zgodnie z nowszymi badaniami) Wolinian, Pyrzyczan i Brzeżan^[2], a nie, jak do tej pory błędnie sugerowano Wieletów (domeną ich były tereny po zachodniej stronie Odry)^[3]. Pozostałościami ich osadnictwa są wczesnośredniowieczne grodziska w Lubinie, Prusinowie, Trzygłowiu i Witnie ^[4][5].

Współczesne badania archeologiczne dowodzą o nieprzerwanej ciągłości osadniczej, sięgającej IV wieku p.n.e. (kultura jastorfska)^[6].

W czasach Mieszka I i Bolesława Chrobrego ziemie te na krótko były przyłączane do państwa polskiego. W 1121 r. na ziemi gryfickiej miała miejsce bitwa pod Niekładzem (łac. Naclam), w której Bolesław Krzywousty pobił wojska Pomorza Zachodniego dowodzone przez księcia Świętopełka^[7]. Wiosną 1124 r. na polecenie księcia Bolesława Krzywoustego nad dolną Regę przybyła misja biskupa Ottona z Bambergu. W niedalekiej Clodonie (dziś Kłodkowo?) ochrzczono bez żadnych oporów okolicznych mieszkańców – Wendów (Słowian)^[8]. Przekazy ludowe także podają, że nauk religijnych dokonywano w miejscu o nazwie "Apostołów", leżącej pomiędzy Gryficami a Trzygłowiem^[9].

W połowie XIII w. Pomorzem rządzili książęta z pomorskiej dynastii Gryfitów – Barnim I Dobry i Warcisław III, którzy w celu wzmocnienia swojej władzy zachęcali do osiedlania się na tych terenach. Barnim, władający obszarami wschodnimi, osiedlał tu przede wszystkim ludność niemiecką, podczas gdy Wacisław III, rządzący na terenach zachodnich, namawiał do osiedlenia osadników holenderskich i duńskich. Od 1234 r. Barnim i Warcisław konkurowali ze sobą w zakładaniu miast. Warcisław ufundował Greifswald, Demmin i Kołobrzeg. W 1262 r. podpisał dokument lokacyjny na prawie lubeckim, w którym osiedle (złożone z trzech wsi) otrzymało prawa miejskie, a także 100 łanów ziemi w okolicach dolnego biegu rzeki Regi. Dokument lokacyjny określał nazwę miasta jako Nowe miasto nad Regą (łac. Nova civitas supra Regam). Zasadźca miasta – Jakob von Trebetow otrzymał 20 łanów ziemi i zadanie lokacji miasta. Po śmierci Warcisława III właścicielem jego ziem został Barnim I, który nadał miastu jego pierwszą właściwą nazwę Gryfia Góra – miasto nad Regą (łac. Civitat Griphemberch super Regam). Miejscowość otrzymała prawa wyrębu lasów, żeglugi po rzece Redze i na wodach przybrzeżnych, czasowe zwolnienie od podatku i ceł, dzięki czemu mogła się znacznie bogacić^[1].

Niektórzy badacze, w oparciu o ślady, świadczące o rozwijającym się w tej okolicy (od VIII w.) dość zwartym osadnictwie wczesnośredniowiecznym^[10] przypuszczali, że początek miastu dały trzy osady z ok. X w.^[11]. Pogląd ten, jako mało prawdopodobny, już dawniej nie zyskał uznania historyków^[12]. Lokowanie miasta na terenie niezagospodarowanym zdają się potwierdzać także badania archeologiczne, podczas których nie znaleziono żadnych śladów osadnictwa sprzed końca XIII w.^[13][14].

W ciągu XIII w. wzrosło znaczenie ośrodka. Po lokacji miasta zostało tu utworzone wójtostwo z siedzibą w Gryficach (ważne ogniwo administracyjne), które przejęło dawne funkcje osiedla przedlokacyjnego. Książęta szczecińscy przekazali pod zarząd miasta znaczną część podatków, sądy i regalia. Pierwszymi kupcami, przybyszami osiedlającymi się w Gryficach byli mieszkańcy Gryfii (dziś Greifswald w Niemczech). Napływ Niemców był stopniowy i nie powodował drastycznych zmian w miejscowych sferach rządzących. Kupcy organizowali skup intratnych produktów, m.in. zbóż, wosku, skór, smoły, konopi, mięsa i miodu. Towary eksportowano, do kontrahentów w Lubece, a stamtąd do dalszych odbiorców europejskich^[12]. Podstawą rozwoju miasta była jednakże rodzima wymiana towarowa oraz rozwój lokalnej produkcji rzemieślniczej. Obsadzano liczne sołectwa, młyny i karczmy^[1]. Z eksportem gryfickich towarów wiązały się doroczne targi, które odbywały się w tym mieście. Do największych należał jarmark "świętego Gawła" (10 października), targi miodowe (30 września) oraz targi drobiarskie^[15].

Pod koniec XIII w. rozpoczęto budowę ceglanego kościoła mariackiego o trzech nawach, a w 1300 r. budowę murów obronnych otaczających miasto^[16]. Łączna ich długość sięgnęła 650 m a szerokość od 250 – 350 m. Fortyfikacje miasta zostały wzbogacone o 3 bramy (Wysoką, Kamienną i Regi z barbakanem), 3 wieże strzelnicze (Prochową, Mostową i Młyńską), liczne baszty oraz fosę^[1]. Rada miejska składała się od 9 do 12 radnych. Co roku w dzień "świętego Michała" (29 września) zmieniano 1/3 rady. Władze przejęły niższe sądownictwo^[1]. W roku 1316 i 1357 miasto zawierało liczne przymierza przeciwko "pospolitym rabusiom", którzy prowadzili rozboje metodą "ognia i miecza" i którzy plądrowali i napadali na okoliczne miejscowości. Przymierza te przywróciły normalizację życia i rozwoju gospodarczego^[17].

Na przełomie XIII i XIV w. Gryfice liczyły ok. 500 mieszkańców. W centrum miasta wzniesiono masywną gotycką budowlę ratusza, który pełnił wielorakie funkcje. Mieściły się tu hale sukiennicze oraz siedziba sądu ławniczego^[15]. W podziemiach tego budynku mieściło się miejskie więzienie wraz z katownią carcer subterranensis. Od 1327 r. miasto otrzymało prawo wymierzania kary (szubienica, stos, miecz i topór katowski)^[9]. Obok ratusza umieszczono "wagę miejską", gdzie masaże i piekarze płacili podatki. Rozwijało się życie religijne. W XIII w. powstał tu klasztor franciszkanów wraz z przylegającym do niego kościołem (przy ul. Brackiej i Klasztornej). W wieku następnym miasto posiadało już 5 kościołów wraz z przytułkami i szpitalami.

W jednym z dokumentów z 1386 r. wymieniona została szkoła łacińska w Gryficach, którą powszechnie określa się jako najstarszą "łacińską" na Pomorzu. Pozycja tej szkoły nie była wysoka. Rektorowi odmawiano tytułu "dominus", określano go jedynie do tytułem "mistrza". Jego uczniów nazywano "czeladnikami sztuki nauczania". Tworzyli chór kościelny, mieli obowiązek uczestnictwa w 3 kolejnych nabożeństwach, pogrzebach i asystach do chorego^[15].

Obok okazałych domów patrycjatu i rycerstwa wznoszono budynki z drewna i gliny, kryte trzciną lub słomą. W Gryficach istniały dwie gildie – kupców i piwowarów. Rzemiosło było reprezentowane przez liczne organizacje cechowe. Na rzemieślnikach spoczywał obowiązek transportu dostaw dla dworu książęcego, stałej konserwacji urządzeń fortyfikacyjnych, czyszczenie fos oraz zbrojnej ochrony miasta. Poza kupcami i rzemieślnikami miasto zamieszkiwała spora liczba pospólstwa, trudniącego się najcięższymi pracami związanymi z budownictwem, transportem i żeglugą. Zatrudniani byli również do wypasu miejskich i prywatnych stad bydła. Zamożność kupiectwa określała ich pozycję w mieście i umacniała władzę tej grupy w życiu społecznym Gryfic^[15].

Rozwijał się handel morski i żegluga na rzece Redze. W XIV w. Gryfice stały się pośrednim^[18] członkiem Hanzy, choć za uchylanie się do zarządzeń w sprawie targów rybnych w Skanii – miasto zostało na trzy lata usunięte ze związku (1365 r.). Członkostwo przywrócono za uczestnictwo w wojnie pomiędzy związkiem a królem duńskim (1368-1370)^[18]. W latach 1394-1401 miasto wystawiło 2 statki z 80 ludźmi załogi, którzy brali udział w zwalczaniu piratów, tzw. "Braci Witalijskich"^[19].

W XV w. Gryfice 4-krotnie przystępowały do związków miast pomorskich (1417, 1427, 1471 i 1481 r.). Miasto udzielało panującym książętom pomocy, zwłaszcza finansowej, w zatargu na tle sukcesji oraz w zwalczaniu buntów możnych. W walce o prymat mieszczaństwa w życiu politycznym miasta – Gryfice przyczyniły się do osłabienia rycerstwa^[1].

W 1464 r. Otton III nadał Gryficom przywilej bicia własnej monety, którego miasto nigdy nie wykorzystało^[9]. Był to jeden z ostatnich dokumentów, jaki książę szczeciński wystawił przed swoją śmiercią^[7].

W XV w. kilkakrotnie dochodziło do sporów z położonym na północ od Gryfic Trzebiatowem, który próbował pobierać opłaty celne od statków gryfickich przemierzających Regę (podobnie, jak to miało miejsce z klasztorem norbertanów w Białobokach w XIV w.)^[9]. W 1449 r. Trzebiatów próbował zablokować rzekę dla wszystkich statków płynących z południa co doprowadziło do eskalacji konfliktu. Sytuacje wyjaśnił Bogusław X, który w pierwszych latach swego panowania zakończył czterdziestoletni okres walk dwu miast nad dolną Regą (1488 r.)^[20].

[edytuj] Okres wczesnonowożytny

Na początku XVI w. stan ludności Gryfic przekroczył 2 tys. mieszkańców. W 1534 r. kościół farny stał się własnością Kościoła luterańskiego. Było to wynikiem powolnego wprowadzania nowej religii na tereny Pomorza. Mieszkańcy Gryfic przechylali się na stronę reformacji^[18], zapoczątkowanej przez Marcina Lutra w 1517 r. Składało się na to wiele przyczyn – zatargi z norbertanami białobockimi, bliskie kontakty z centrum pomorskiego ośrodka myśli protestanckiej w Trzebiatowie, uraza do Watykanu spowodowana orzeczeniem sądu papieskiego z 1450 r. (chodziło o postanowienia dot. konfliktu z norbertanami białobockimi o wolny spław i handel rzeką Regą), konkurencja zakonników w handlu, rzemiośle i gospodarce rolnej oraz dość silne wpływy zwolenników nowego Kościoła. Rada miejska zagarnęła w 1525 r. skarby kościelne, a 10 lat później przejęła wszelkie dobra i nieruchomości zakonne.

W ciągu stu lat miasto przeżywało drugą falę germanizacji, która prócz ważniejszych urzędów, obejmowała także i kościół. Po 1534 r. powstawały szkoły parafialne i miejskie, w których nauczano w jęz. niemieckim. W 1580 r. otwarto tu szkołę dla dziewcząt^[21][11]. W XVI wieku daje się zauważyć szeroki ruch etniczny – na miejsce uciekających do Rzeczypospolitej chłopów napływała fala osadników niemieckich.

W roku 1538 i 1554 dochodzi do ponownej eskalacji konfliktu z Trzebiatowem^[22]. Zostało ono spowodowane, niedostarczaniem przez gryficzan podwód do renowacji falochronów oraz budowy statków, które były zbyt wielkie w porównaniu do przepustowości śluz. Konflikt kończy się w 1589 r. Przemarsz wojsk brunszwickich w latach 60. XVI w. przez Gryfice (I wojna północna) powoduje wiele zniszczeń i strat w gospodarce miejskiej, co ściśle wiąże się z regresem gospodarczym trwającym do 2. poł. XVII wieku. W roku 1595 i 1620 miały miejsce rebelie niezadowolonych rzemieślników, którzy domagali się współudziału w rządzeniu miastem. Ich dążenia nie zostały zrealizowane. XVI i XVII wiek datuje na Pomorzu wiele procesów czarownic. Miały one miejsce także w Gryficach. Oskarżonym kobietom zarzucano paranie się czarną magią i szerzenie zabobonów^[9]. Od 1603 r. rozpoczęło swą działalność bractwo kurkowe^[9].

W 1618 r. rozpoczęła się wojna trzydziestoletnia, która przerwała rozwój miasta. 4 grudnia 1627 r. formacje Wallensteina weszły do Gryfic. Zakwaterowano tu 3 kompanie cesarskiego pułku kirasjerów. Oprócz wydatków na utrzymanie garnizonu gryficzanie ponieśli olbrzymie straty w wyniku grabieży i podpaleń. Liczne morderstwa i gwałty terroryzowały miejscową ludność. Okupanci zagarnęli broń i amunicję miejscowego arsenału. Po nałożeniu na miasto nowej kontrybucji w wysokości 1200 guldenów (1629 r.) złożono skargę na dworze cesarskim, w wyniku której kirasjerzy opuścili miasto. Represji uniknięto również w roku następnym, kiedy w Gryficach stacjonowały włoskie wojska zaciężne. Na skutek szerzącej się dżumy liczba ludności zmniejszyła się o ok. 75%. Do zmniejszenia liczby ludności w mieście przyczyniły się także liczne ucieczki mieszkańców przed okupantem i uciskiem podatkowym^[1]. Wojska cesarskie plądrowały okoliczne wsie i miasto aż do czasu pojawienia się w sierpniu 1630 r. wojsk szwedzkich. Szwedzi występowali jako oficjalni sprzymierzeńcy księcia szczecińskiego. Gryfice przeżywały kolejny okres klęsk i zniszczeń. W mieście i okolicach zakwaterowano wówczas 7 tys. żołnierzy szwedzkich, irlandzkich i szkockich^[9].

W 1637 r. umiera ostatni Gryfita – Bogusław XIV. Odżyły obawy przed wcieleniem kraju do Brandenburgii-Prus. Aneksję gwarantowały układy o sukcesji z 1493 r. i 1571 r. W wyniku "ciężkiego prawa wojny" wojska domagały się coraz to nowych dostaw artykułów spożywczych, które mocno nadwyrężały możliwości produkcyjne ludności^[9]. Od 1643 r. rozpoczyna się działalność partyzancka płk. Krokowa (fanatycznego wroga Szwedów). Ludność podgryfickich wsi odczuła to najdotkliwiej. Za znaczną sumę pieniędzy miasto wykupiło się od dalszych najazdów. Ostatnie lata wojny trzydziestoletniej doprowadziły miasto do widocznego zubożenia. Nie przypominało już ono prężnego ośrodka handlu i wytwórczości z czasów średniowiecza. Upadły największe fortuny (w tym cech sukienników). Postanowieniem pokoju westfalskiego w Osnabrück miasto w 1648 roku zostało włączone do Brandenburgii-Prus. Nowe władze starały się pozyskać Pomorzan. Stworzone zostało kolegium pomorskiego sejmu krajowego, do którego także wchodzili przedstawiciele z Gryfic. Jednemu z nich przypadł zaszczytny tytuł landrata. W poł. XVII w. rozpoczęto odbudowę miasta, którą przerwała nowa II wojna północna zwana także "potopem szwedzkim" (lata 1655 – 1660).

W 1657 r. w okolice Gryfic, w pogoni za Szwedami podeszły zagony jazdy Stefana Czarnieckiego^[9]. Nakładanym kontrybucjom towarzyszyły rozboje licznych band rozbójniczych. Mimo strat wywołanych działaniami wojennymi, sytuacja miasta poprawia się po przejściu Fryderyka Wilhelma na stronę koalicji antyszwedzkiej. Ożywiły się szlaki handlowe z ziemiami polskimi i marchijskimi. Ogromne straty wyrządziły miastu pożary i epidemie. Największy pożar miał miejsce w 1658 r. Strawił całą południowo-zachodnią część miasta. Spłonął m.in. kościół mariacki. Kolejny pożar w 1668 r. zniszczył ponownie większość miasta. Upamiętnieniem tych wydarzeń stała się doroczna uroczystość – "Święto Ognia", którą obchodzono w Gryficach do XVIII w.^[9]. W XVII w. miasto powiększyło się o przedmieścia – Kamieńskie i Trzygłowskie, dzięki czemu mieszkańcy zróżnicowali swoje źródła dochodu. Gryfice znano jako miasto związane z handlem zamorskim, lecz ważniejszą rolę odgrywała produkcja tkanin z lnu, dzięki której Gryfice były również cenione.

W 1699 r. w Gryficach urodził się wybitny historyk – Fryderyk von Dreger. Wydał on ponad 3 200 publikacji i dokumentów związanych z dziejami Pomorza, które zebrano w zbiorze pt. Codex Pomeraniae Diplomaticus, zwanym potocznie Kodeksem Dregera. Wydawca umiera wcześnie – w 1750 r.

Po 30 latach spokoju, w Gryficach pojawili się żołnierze rosyjscy. Wespół z oddziałami Piotra Wielkiego przechodzili przez Gryfice polscy i sascy żołnierze Augusta II Mocnego. Ten 9–letni okres walk doprowadził do ponownego wyniszczenia miasta. Zreformowano ustrój miejski. w 1713 r. wiele dziedzin życia miasta podporządkowano komisariatom wojennym, w 1723 r. – kamerze pruskiej. W 1724 r. utworzono powiat gryficki^[15].

W 2. poł. XVIII wieku (wojna siedmioletnia) miasto było zajmowane trzykrotnie przez wojska carycy Elżbiety. W 1761 r. między Gryficami a Karlinem nastąpiła koncentracja wojsk pruskich (ok. 12 tys. żołnierzy). Przeciwko nim wystawiono korpus rosyjski (ok. 35 tys. żołnierzy). Do walk doszło pod murami miasta Gryfice. Ostrzał artyleryjski zniszczył liczne fortyfikacje oraz wywołał pożary w samym mieście. Po poddaniu się załogi pruskiej miasto było okupowane przez wojska carskie do 1762 r.^[1][23].

W XVIII w. nastąpiło ożywienie gospodarcze. Miasto posiadało 2 młyny, 2 karczmy, czerpało dochody z 1000 włók ziemi, 10 wiosek i 5 folwarków^[24]. W 1790 r. wybudowano cegielnię. Przyczyną ożywienia były patenty rządowe nadawane obcym rzemieślnikom (poł. XVIII w.), które zachęcały do osiedlania się na terenach gryfickich i samego miasta. Przybyszom nadawano wszelkie uprawnienia miejskie i cechowe, bezpłatnie place pod budowę domów, materiał budowlany, prawo dziedzicznej własności, zwolnienia od podatków, bezprocentowe pożyczki, w końcu wysokie zarobki. Kadra oficerska po utworzonym tu garnizonie w 1714 r. przejmowała powoli rolę miejscowego patrycjatu^[1]. Nadal w mieście pracowały tkalnie tkanin wełnianych.

[edytuj] Okres nowożytny

Początek XIX w. ponownie stawia miasto w kręgu działań wojennych, tym razem napoleońskiej Francji. Landrat gryficki von Wrichten przystępuje do poboru rekrutów. Akcja ta zostaje przerwana na skutek pojawienia się podjazdu francuskiego, który 8 listopada 1806 r. zajmuje miasto. Po ściągnięciu dostaw dla wojska oddziały napoleońskie opuszczają miasto i udają się na wschód. W Gryficach pojawiły się oddziały partyzanckie Ferdinanda von Schilla, który krwawo tłumił bunty ludowe przeciw Prusakom oraz prowadził akcje dywersyjno-terrorystyczne. Schill umocnił i zmilitaryzował miasto, sformował szwadrony "czarnych dragonów" oraz obsadził piechotą fortyfikacje Gryfic^[25]. Gen. Jan H. Dąbrowski polecił płk. Franciszkowi Garczyńskiemu "rozproszyć buntowników". Tak nazywał formacje Schilla. Do otwartej walki doszło dopiero wtedy, gdy Schill przegrywa pod Nowogardem i kiedy francusko–włoski korpus gen. P. Teuliè dociera pod Gryfice, wyręczając przy tym Polaków. F. von Schill wycofał się, gdyż nie był w stanie odeprzeć przeważającej siły wroga. Francuzi dopuścili się licznych grabieży, rozbojów i gwałtów. Wojska francuskie w liczbie 7 tys. korpusu pozostają w mieście do 14 listopada 1808 r. ^[25].

Od początku XIX w. wzrosła liczba mieszkańców do ok. 3 000^[26]. Doprowadziło to do rozbudowy miasta, powstała nowa dzielnica – gryfickie Nowe Miasto. Od 1816 r., w wyniku reformy administracyjnej, miasto stało się siedzibą powiatu w rejencji szczecińskiej – prowincji Pomorze. W odróżnieniu od dawnego municypium w Gryficach powstał samorząd miejski. Jego organem było kolegium magistrackie, wybierane przez deputowanych miejskich. Na czele magistratu stał burmistrz, wspomagany przez ławników. Kolegium magistrackie załatwiało sprawy własnościowe miasta, porządkowe i patronackie. Zostały przy tym zniesione przywileje średniowieczne. Zanikowi uległ dawny ustrój cechowy i monopole. Zostały stworzone możliwości do dalszego rozwoju gospodarczego miasta^[1].

Ożywił się handel. Karczmy i gospody przeżywały swoje "złote dni". Rozwój sił wytwórczych postępował bardzo wolno. Od 1830 r. rozpoczęto rozbudowę sieci szkolnej. Do szkół uczęszczała młodzież z rodzin kupieckich i rzemieślniczych. W 1852 r. powstało tu gimnazjum. Życie kulturalne nabrało tempa poprzez powstałe tu stowarzyszenia. W poł. XIX w. pojawiają się pierwsze gryfickie gazety. W 1843 r. - "Greifenberger Kreisdrucken" (wydawany trzy razy w tygodniu), w 1867 r. - "Greifenberger Zeitung" i w 1869 r. - "Greifenberger Kreis-Blatt"^[27][15]. W okresie "Wiosny Ludów"w mieście i regionie wrzało od rewolucyjnych wydarzeń. Obok działalności elementów reakcyjnych w powiecie gryfickim wystąpiły również czynniki wspierające rewolucję. Wysuwano hasła ekonomiczne, organizowano manifestacje dla ich poparcia. Pod rządami pruskimi miasto zeszło do roli niewielkiego prowincjonalnego ośrodka. Zaniedbana była również gospodarka rolna w okolicach Gryfic^[28].

W 1862 r. miasto obchodziło 600-lecie nadań praw miejskich. H. Riemann opracował zarys monografii miasta, Historia miasta Gryfice (niem. Geschichte der Stadt Greifenberg in Pommern). Wzrosło zainteresowanie archeologią, które doprowadziło do odkrycia "skarbu" – dużych monet zakopanych jeszcze w okresie przedkolacyjnym miasta. W latach 70. XIX w. koło Polesina odkryto groby z okresu kultury łużyckiej^[29]. Uratowano przed rozebraniem zabytki kultury materialnej i dawnych fortyfikacji miasta. W zabudowie miasta nadal znajdujemy budynki, w stylu ryglowym. Tylko nieliczni mieszkańcy budowali swoje wille na obrzeżach miasta. W 2. poł. XIX w. wzniesiono synagogę i kościół neogotycki.

Dopiero przełom XIX – XX wieku przynosi dalszy rozwój gospodarczy miasta, na którego terenie wybudowano cukrownię, fabrykę wyrobów ceramicznych i pieców, krochmalnię oraz fabrykę marmolady. W 1882 r. Gryfice uzyskały połączenie kolejowe dzięki budowie linii Dąbie – Kołobrzeg, ułatwiające znacznie transport płodów rolnych do większych miast i portów a w 1896 r. zakończono budowę pierwszej wąskotorowej linii kolejowej przez Popiele do Niechorza. 2 lata później otwarto linię do Dargosławia przez Tąpadły. W 1901 r., nowo zbudowana linia połączyła Gryfice z Golczewem, a w 1913 r. uruchomiono kolej do Kołomącia^[30]. Obie linie miały szerokość 750 mm, którą w 1900 r. zmieniono na 1000 mm. W 1905 r. oddano do użytku most żelbetowy, łączący śródmieście z prawobrzeżem miasta.

Początek XX w. obfituje w wielkie odkrycia książęcych kurhanów w pobliskim Lubieszewie (1908-1925), zaliczanych do tzw. "książęcych grobów grupy lubieszewskiej" z I w p.n.e. – II w n.e. Dało to podstawy do wysnucia tezy i wniosku (późniejsze badania archeologiczne) o ciągłości osadniczej tych terenów mających swój początek już w IV w p.n.e. (kultura jastorfska)^[6].

Mimo nasilonego ruchu emigracyjnego ludności Gryfic do krajów zamorskich i bardziej rozwiniętych ośrodków, miasto w okresie poprzedzającym wybuch I wojny światowej, dalej rozwija się gospodarczo. W 1913 r. liczba ludności przekraczała 7 300. Do Gryfic napływały rzesze robotników, którzy znajdowali zatrudnienie w miejscowej cukrowni i okolicznych majątkach. Ich liczba dochodziła do kilkuset osób. W czasie I wojny światowej przypisuje się miastu wzrost rozwoju gospodarczego. Skąpe dane z tych lat nie pozwalają jednak określić, w jakim stopniu i w jakich dziedzinach życia społecznego wzrost ten miałby następować. Sugeruje się jednak, że chodziło o sektor rolnictwa^[1].

[edytuj] Dzieje najnowsze

W latach 1919-1920 władze zaniepokoiły się rewolucyjnymi ruchami proletariatu miast i wsi. Dwudniowy strajk w Trzebiatowie w czerwcu 1919 r. odbił się szerokim echem w Gryficach. Okoliczne wsie przeżywały akty terroru, mordu i gwałtu^[31]. Gryfice znalazły się w kręgu najwyższych zaburzeń społecznych.

Po stłumieniu rewolucji nastąpił nowy okres rządów pruskich reprezentowanych przez junkierstwo. Rokrocznie ograniczano zezwolenia na pracę sezonową robotnikom z Polski. W obronie ich w 1933 r. powstał tu polski związek robotników rolnych^[21]. Po dojściu Adolfa Hitlera do władzy i wygranych wyborach w samorządzie lokalnym NSDAP w administracji gryfickiej zajmowała kierownicze stanowiska. Tzw. "Kreisleitung" NSDAP (kierownictwo powiatu) w Gryficach obejmowało 25 jednostek zarządzających sprawami powiatu. Sztab ulokowano w Trzebiatowie, odbierając tym samym Gryficom rolę siedziby powiatu. Na czele, urzędniczej machiny w Gryficach stał landrat von Holstein (podlegający Kreisleiterowi F. Ohmowi).

Rozpoczęto intensyfikację rolnictwa i rozbudowę obiektów militarnych. Naziści stworzyli formacje służby pracy (Reichsarbeitsdienst) i powiatowe zrzeszenie chłopskie (Kreisbauernschaft), uruchomiono środki kredytowe, próbując przeciwdziałać tzw. "ucieczce ze wschodu" chłopów i robotników^[32]. Rewizjonizm partii kierowany był do zatrudnionych tu Polaków. Z jednej strony obawiano się "Słowian" sezonowo zatrudnionych w mieście i okolicy, z drugiej konieczność rozwoju gospodarczego powodowała zmiany nastawienia do tej kwestii. Jednak w samych Gryficach można było odnotować liczne akcje represyjne w stosunku do miejscowych działaczy polskich jak i pracowników konsulatu RP przyjeżdżających do miasta^[33].

Lata trzydzieste na rynku medialnym przyniosły istotne zmiany. Ukazujące się do tej pory gazety, upadały. Rozwijająca się propaganda partii nazistowskiej rozpoczęła na szeroką skalę współpracę z Kreiszeitung für den Kreis Greifenberg (od 1935 r.), będącą tubą propagandową miejscowej NSDAP.

W okresie międzywojennym, istniały tu dwa wielkie zakłady przemysłowe – fabryka płatków ziemniaczanych i cukrownia. Istniała również fabryka przetworów owocowych i cementownia, rozwijał się ośrodek przemysłu tkackiego. W wyniku rozwoju przemysłowego miasto zwiększało równocześnie liczbę ludności. Podczas ostatniego niemieckiego spisu ludności Gryfice liczyły 10 805 mieszkańców. W 1938 r., na skutek zmian administracyjnych związanych z dołączeniem do Pomorza nowej rejencji w Pile przyłączono miasto Gryfice do rejencji koszalińskiej. Stan ten utrzymał się do 1945 r.^[32].

W ramach przygotowań do wojny na terenie Gryfic organizowano rezerwy żywnościowe, intensyfikując rolnictwo do granic możliwości. W przededniu wojny skoncentrowano tu jednostki Wehrmachtu, wchodzące w skład Grupy Armii "Północ", dowodzonej przez gen.-płk. von F. Bocka^[32].

[edytuj] II wojna światowa i zdobywanie miasta

1 września 1939 r. rozpoczęła się II wojna światowa, która zmieniła ponownie oblicze miasta. Po zakończeniu kampanii wrześniowej 1939 roku przywieziono do Gryfic i zatrudniono w mieście oraz okolicy większą liczbę jeńców. W ślad za nimi nad Regę zaczęli przybywać liczniejsi mieszkańcy Generalnej Guberni, pochwyceni w ulicznych łapankach i rekrutowani przymusowo na terenach kielecczyzny i lubelszczyzny. Zatrudniano ich, w podgryfickich majątkach rolnych oraz przemyśle na obszarze miasta^[32].

Od połowy 1943 r. do Gryfic zaczęli napływać mieszkańcy z terenów zagrożonych nalotami lotniczymi. Miasto nie było celem tych ataków, ponieważ było usytuowane na obszarze typowo rolniczym i nie miało strategicznego znaczenia. Od stycznia 1945 r., rozpoczęły się masowe migracje ludności niemieckiej. Gryfice znajdowały się na jednej z trzech głównych tras, którymi przemieszczały się zorganizowane konwoje ewakuacyjne oraz grupy zdezorientowanych uciekinierów ze wschodu.

1 marca 1945 r., w ramach operacji pomorskiej wojska radzieckie 1. Frontu Białoruskiego rozpoczęły atak na niemiecką Grupę Armii "Weichsel", która broniła Pomorza. W Gryficach ogłoszono alarm dopiero w nocy z 4 na 5 marca 1945 r. W wielkim zamieszaniu zaczęła się wówczas masowa ewakuacja ludności z miasta. Nie wszystkim udało się z miasta wydostać. Mimo że ucieczka trwała już od 2 marca, wszystkie pociągi wąskotorówki i samochody wojskowe były przepełnione. W Gryficach pozostało ok. 6 tys. ludzi, którzy ukrywali się w domach^[34]. Miasto postanowiono oddać bez walki, choć Wojskowy Komendant Miasta informował o przygotowaniu do obrony.

5 marca – ok. godz. 15., zaczęły pojawiać się pierwsze oddziały 5 Samodzielnego Pułku Motocyklowego Gwardii (dowodzonego przez ppłk. Anatola Muraczewa). Nie było wtedy żadnych regularnych walk, ponieważ oddziały niemieckie opuszczały miasto w popłochu, a pozostali jeszcze w Gryficach mieszkańcy, bali się o własne życie. Tego dnia Sowieci rozstrzelali ok. 30-40 osób^[35]. Do walk z oddziałami niemieckimi doszło dopiero 7 marca, kiedy to żołnierze niemieccy uderzyli na miasto od strony Smolęcin prowadząc walki na wschodnich przedmieściach, następnie w rejonie cukrowni a także koszar od strony Trzebiatowa.

Wojska niemieckie (dowodzone przez płk. Joachima Hesse i mjr Fritz Sanna) zostały wyparte całkowicie z miasta w godzinach popołudniowych. Polegli w walkach Rosjanie, zostali pochowani w mogiłach na rynku. W walkach brała udział także ludność cywilna, która na równi z jeńcami była rozstrzeliwana przez wojska radzieckie^[34].

8 marca ok. godz. 19. w Gryficach pojawili się ułani 1. Samodzielnej Warszawskiej Brygady Kawalerii. Gdy oddziały polskie wchodziły do Gryfic, miasto nadal płonęło^[36]. Podpaleń, dokonywali Rosjanie (m.in. wrzucając granaty do budynków, polewając benzyną i ropą kamienice), paliło się wówczas całe Stare Miasto, spłonęło wówczas 318 obiektów^[37]. W trakcie zajmowania miasta żołnierze dopuścili się licznych gwałtów, mordów i grabieży na ludności cywilnej^[35]. Na skutek walk miasto było w 40% zniszczone.

Od 9 marca do 9 kwietnia 1945 roku Gryfice były siedzibą sztabu I Armii Wojska Polskiego. Stąd kierowano m.in. walkami oddziałów polskich o Kołobrzeg. Władzę przejęły radzieckie komendantury wojenne^[38].

[edytuj] Polskie Gryfice

[edytuj] lata 1945 – 1950

Radziecki komendant wojenny, mjr Łukin^[39], w kilka dni po zdobyciu miasta rozpoczął organizować polską administrację, wykorzystując miejscowych Polaków wywiezionych na roboty, bądź powracających z Niemiec. Mianował burmistrzem – Mieczysława Tachera. Po jego ustąpieniu (1 kwiecień 1945 r.) nominację otrzymał Wacław Brustmen. Jednak kompetencje burmistrza były niewielkie. Zły stan bezpieczeństwa skłonił komendanta do powołania polskiej milicji porządkowej. Ostateczne zniesienie radzieckiej komendantury wojennej w Gryficach nastąpiło 12 lipca 1945 r., co z kolei wpłynęło na pogorszenie się stanu bezpieczeństwa publicznego (poprawa jego nastąpiła w kilka miesięcy później, wraz z powołaniem we wrześniu 1945 r. Obwodowego Biura Bezpieczeństwa Publicznego).

Mimo braku międzynarodowej decyzji przyznającej ziemie po Odrę i Bałtyk, Urząd Pełnomocnika Rządu na Okręg Pomorze Zachodnie sformował administracyjną grupę operacyjną na obwód (powiat) Zagórze. Funkcję pełnomocnika rządu (starosty) powierzył Kazimierzowi Borzęckiemu. Grupa dotarła do Gryfic 18 maja 1945. W kilka dni później komenda wojewódzka MO skierowała do miasta 10 milicjantów. Z raportu starosty wynikało, że w mieście znajdowało się ok. 4 tys. Niemców i 150 Polaków, głównie z Mogilna. Trzy miesiące po nominacji W. Brustmena, funkcję zastępcy burmistrza powierzono Tadeuszowi Radomskiemu, który faktycznie kierował pracami zarządu miejskiego. W porozumieniu z komendantem wojennym utworzona została swego rodzaju Deutschenrat (pod kontrolą polskiego urzędu). Zarząd miejski nabrał charakteru organu polsko-niemieckiego, w którym urzędnicy w większości byli Niemcami, a Polacy obejmowali kierownicze stanowiska. Polskiego oblicza zarząd zaczął nabierać dopiero w miarę napływu polskich osadników.

Po zwolnieniu W. Brustmena (10 czerwca został aresztowany przez wojsko) burmistrzem został Płóciewniczak, który m.in. przewodniczył Gryfickiej Radzie Doradczej, jednej z nielicznych powołanej na Pomorzu Zachodnim^[40]. Do jej najważniejszych zadań należała troska o zwiększanie i utrwalanie polskiego stanu posiadania (we wrześniu zawieszona, w styczniu 1946 r. reaktywowana na innych zasadach działania). Od 25 września 1945 r. funkcję burmistrza obejmuje Eugeniusz Zych, delegowany przez ppłk. L. Borkowicza. Funkcję tą piastował do 18 grudnia 1945 r., kiedy został nominowany na podobne stanowisko, w Trzebiatowie.

Późną jesienią 1945 r. władze centralne zadecydowały o dyslokacji w Gryficach 1. Warszawskiej Dywizji Kawalerii i przeniesieniem władz obwodowych do Trzebiatowa. Na skutek licznych protestów decyzję anulowano^[41]. Dzięki temu, miasto utrzymało status miasta obwodowego (powiatowego). Od 2 sierpnia 1945 r. (konferencja poczdamska) zapowiedź wysiedlania Niemców spowodowała, że część z nich zaczęła dobrowolnie zgłaszać chęć swojego wyjazdu. Niemieccy mieszkańcy miasta zostali wysiedleni do 1946 r.

Wytworzoną pustkę, w istnieniu społecznego organu przedstawicielskiego wypełniła Międzypartyjna Komisja Porozumiewawcza. Przedstawiciele poszczególnych partii politycznych pojawili się w Gryficach wraz z pierwszymi osadnikami. Prym wśród tych partii wiódł Polski Związek Zachodni i Stronnictwo Ludowe (późniejsze PSL). Nad masowymi akcjami propagandowymi czuwał Obwodowy Urząd Informacji i Propagandy. Komisja Porozumiewawcza miała nadać społeczności lokalnej kierunek polityczny, organizować życie społeczne i usuwać tarcia międzypartyjne^[42]. Z inicjatywy MKP powstały liczne organizacje społeczne, m.in. Komitet Opieki nad Zdemobilizowanymi Żołnierzami, Komitet Opieki nad Grobami Żołnierzy WP i Towarzystwo Przyjaciół Żołnierzy.

Dość wcześnie organizowało się życie sportowe i kulturalne. Powstał Klub Sportowy "Zagórze"^[41]. Klub posiadał kilka sekcji sportowych – piłki nożnej, lekkoatletyczną, piłki siatkowej, motorową i kolarską. W ramach podsekcji kulturalnych działały – Koło Miłośników Sceny, orkiestra smyczkowa, chór męski i kwartet wokalny. Ośrodkiem skupiającym życie kulturalne stało się kino "Capitol", będące równocześnie siedzibą lokalnego radiowęzła. Gryficka oświata zainaugurowała swoją pracę 4 września 1945 r. Zajęcia odbywały się w I Polskiej Publicznej Szkole Powszechnej (budynek poniemieckiej szkoły żeńskiej przy ul. 3 Maja, dziś Gimnazjum nr 2). Do szkoły przyjęto pierwszych 64 uczniów^[43]. Wkrótce baza oświatowa została poszerzona o Państwowe Gimnazjum i Liceum utworzone 12 grudnia 1945 r.^[42]. (Organizatorem jej i pierwszym dyrektorem był Józef Pańkowski. Szkoła rozpoczęła działalność 1 listopada 1945 r. – jednak oficjalną zgodę na działalność placówek – kuratorium wydało w dniu 12 grudnia 1945 r.)^[44]. Na terenie Gryfic działał Referat Opieki Społecznej (opieka nad sierotami i inwalidami wojennymi), PCK, Dom Opieki Społecznej, Dom Małego Dziecka oraz 2 punkty etapowe PURu. Na skutek realnego zagrożenia epidemią zorganizowano doraźne ambulatorium medyczne, a w ślad za nim uruchomiono szpital /lipiec 1945 r. /^[45].

Gryfice odczuwały dotkliwy brak wody pitnej, elektryczności i gazu, więc prowadzono prace nad przywróceniem mediów. Zorganizowano łączność w obrębie miasta i z resztą kraju poprzez transport konny i samochodowy. Odczuwalny był brak łączności telegraficznej. Pierwsze telefony zaczęły działać pod koniec 1945 r. Komunikację usprawniono poprzez uruchomienie kolejki wąskotorowej w lipcu 1945 r.^[45]. Normalizacji życia w mieście towarzyszyło przekazywanie przez wojsko kolejnych zakładów produkcyjnych m.in. płatkarni, fabryki marmolady, młyna oraz cukrowni. Powstawały zakłady rzemieślnicze, organizował się ruch spółdzielczy – Spółdzielnia Spożywców, Spółdzielnia Przemysłowo Rolnicza, Związek Samopomocy Chłopskiej i Spółdzielnia Mleczarska oraz sektor spółdzielczy, tzw. spółdzielnie parcelacyjno-osadnicze. W związku z ich działalnością na terenie miasta osiedliło się 253 rodzin (lata 1947 – 1949)^[46]. Na ich gruncie powstały pierwsze spółdzielnie produkcyjne.

Pionierzy polskich Gryfic musieli pokonywać wiele trudności aprowizacyjnych, kwaterunkowych i komunikacyjnych. Towarzyszył temu chaos i niepewność jutra. Jednak w pierwszym powojennym roku udało się stworzyć podwaliny pod sprawne funkcjonowanie miasta w niemal wszystkich dziedzinach życia.

[edytuj] lata 1950 – 1970

Niechlubną kartą dziejów Gryfic stały się wydarzenia początku lat 50. XX w., nazywanych w historii Polski – "wypadkami gryfickimi". W 1950 r. w powiecie gryfickim wystąpiły przypadki stosowania przymusu przy egzekwowaniu planowanych dostaw zboża od rolników – tzw. kułaków. Celem tych działań było nie tyle uzyskanie odpowiednich dostaw zboża, co przygotowanie akcji pod kolektywizację wsi. W łamaniu praworządności uczestniczyli pracownicy aparatu partyjnego i administracyjnego, działacze ZMP, funkcjonariusze aparatu bezpieczeństwa publicznego i MO, "trójki zbożowe" i "brygady młodzieżowe" (brygady lekkiej kawalerii). Udział administracji państwowej w łamaniu praworządności polegał na prowadzonej "regulacji", czyli odebraniu niektórym rolnikom wcześniej prawnie nadanej ziemi, w zamian za odłogi rolne (zgodnie z dyrektywami powiatowych władz politycznych). Trójki zbożowe, przy współudziale UBP i MO, dokonywały bezprawnych rewizji, dopuszczały się kradzieży i dewastowaniu mienia rolników. Wywieranie nacisku i szykanowanie tzw. "kułaków", a w nielicznych przypadkach aresztowanie ich, stały się codziennością dokonywaną przez MO^[39].

Przed finałem "wypadków gryfickich" z 1951 r. doszło do nadużyć przy skupie zboża, kiedy to bezprawnie zabrano rolnikom ponad 7 ton zboża. 25 maja 1951 r., przy współudziale mediów odbył się pokazowy proces sądowy prowadzony przez Sąd Najwyższy, w którym uznano krzywdy 7 poszkodowanych rolników. Nakazano wypłacenie im odszkodowania za poniesione straty. Kolejnym 11 rolnikom wypłacono odszkodowanie ze specjalnego funduszu PWRN w Szczecinie. W późniejszym okresie działaczy partyjnych i młodzieżowych, zamieszanych w tą sprawę, odsunięto od partii i organizacji oraz skazano na kilkuletnie więzienia^[39].

Przełomem dla miasta był okres przejścia z "odbudowy" do "budowy" i przekształcania struktury przestrzennej. Powstały nowe zakłady pracy, także na wsi. Rolny sektor spółdzielczy szybko się rozbudował. W latach 1950-1955 w powiecie gryfickim było już 65 spółdzielni, zrzeszających 1628 gospodarstw rolnych. Obejmowały one 18 094 ha użytków rolnych^[47]. W 1957 r. wszystkie spółdzielnie uległy likwidacji.

Zaludnienie miasta osiągnęło w 1955 r. stan przedwojenny – ponad 10 tys. mieszkańców. Wzrosło zapotrzebowanie na nowe lokale mieszkalne. W Gryficach do budowy nowych mieszkań przystąpiono w 1958 r. Nowe budynki powstawały w pierwszym rzędzie w śródmieściu, gdzie straty wojenne były największe. Pierwsze 2 bloki mieszkalne przekazano pod zamieszkanie w 1960 r. (do końca 1965 r. oddano do użytku 1 186 izb mieszkalnych)^[48].

W międzyczasie powstała Międzyzakładowa Spółdzielnia Mieszkaniowa "Kolejarz (1961 r.), przekształcona w 4 lata później w Spółdzielnię Mieszkaniową "Nad Regą". Pierwsze spółdzielcze mieszkania lokatorskie powstały już od 1967 r. Spółdzielnia rozszerzyła swoją działalność o Trzebiatów i Płoty. W samych Gryficach powstało do końca 1975 r. 9 budynków z 354 lokalami mieszkalnymi^[39]. W 1960 r. i 1967 r. pod potrzeby oświatowe wybudowano i oddano do użytku dwie szkoły podstawowe (obecnie SP nr. 3 i SP nr. 4).

Lata 1950-1960, charakteryzowały się znaczną dynamiką rozwojową, poza regresem 1956 r. Na regres ten wpływały – zmniejszenie napływu ludności oraz błędna polityka gospodarcza, w stosunku do małych miast (likwidacja handlu i rzemiosła prywatnego).

W 1962 r. miasto obchodziło 700-lecie nadań praw miejskich. W dwa lata później powołano Gryfickie Towarzystwo Kultury, które zaktywizowało zdolnych organizacyjnie mieszkańców miasta do pracy na jego rzecz. Towarzystwo w swej działalności zakładało upowszechnianie wiedzy o regionie, organizacji wypoczynku i rekreacji, upowszechnianie kultury i popieranie twórczości artystycznej, a także rozwijanie bazy w dziedzinie kultury, oświaty, turystyki i wypoczynku^[39]. Dzięki wieloletnim staraniom i współpracy z Instytutem Historii Uniwersytetu Szczecińskiego towarzystwo wydało do tej pory 4 publikacje historyczne "Ziemia Gryficka" (w 1971 r., 1973 r., 1987 r., oraz 1993 r.), będące głównym źródłem poznawczym dziejów miasta i regionu gryfickiego.

W latach 1962-1966 pokładane inwestycje zmierzały do zmechanizowania prac polowych. Na mechanizację przeznaczano ok. 55% ogólnych nakładów. Szczególną uwagę skupiono wokół nowych spółdzielni produkcyjnych, powstałych w ramach dalszego etapu uspółdzielczania rolnictwa (SP Smolęcin, Łopianów i in.). Stosunkowo dobrze rozwijało się rolnictwo indywidualne. W 1966 r. powstało Przedsiębiorstwo Budownictwa Rolniczego. Pozwoliło to wykorzystać więcej środków na inwestycje budowlano–montażowe, realizację programu budowy mieszkań, budynków inwentarskich i innych budynków gospodarczych. Z ogólnej sumy, przeznaczonej na inwestycje dla miast w skali wojewódzkiej, Gryfice otrzymały ponad 10% ogólnej sumy środków pieniężnych. Miasto zaliczano do I grupy rozwoju miast^[1].

W końcu lat 60. Gryfice zaliczano do miast dobrze zagospodarowanych i stosunkowo dobrze uprzemysłowionych. Do końca 1968 r. oddano do użytku 1 905 izb mieszkalnych, wyremontowano i odbudowano kilkaset następnych. Znajdowało się tu już 41 zakładów przemysłowych (w tym 9 prywatnych). Do największych zaliczano – cukrownię, Zakłady Metalowe Przemysłu Terenowego, Gryfickie Zakłady Przemysłu Terenowego, Powiatową Spółdzielnię Pracy Usług Wielobranżowych, kaflarnię. Miasto posiadało sieć kanalizacyjną o dł. ponad 15 km., wodociągową o dł. 6 km i gazową – ponad 21 km., poza tym hotel, rozbudowaną bazę oświatową (4 przedszkola i 4 szkoły podstawowe, liceum ogólnokształcące i technikum ekonomiczne)^[39].

[edytuj] lata 1970 – 1990

W latach 1970-1975 uwidoczniła się dalsza dynamika wzrostu nakładów inwestycyjnych w budownictwie, mechanizacji i melioracji. Od 1970 r. Gryfice były siedzibą dowództwa 26 Brygady Artylerii OPK. W tym roku także oddano do użytku obecny budynek ratusza. W 1970 r., dzięki staraniom starostwa, zapadła decyzja władz wojewódzkich o budowie szpitala rejonowego w Gryficach – placówki o pełnym profilu. Inwestycję budowy ZZOZ, zlecono Stargardzkiemu Przedsiębiorstwu Budownictwa Ogólnego. Nastąpił także wzrost środków przekazanych na remonty kapitalne. Nastąpiło ożywienie w sektorze budownictwa indywidualnego.

Aktywizuje się ruch młodzieżowy (ZHP, ZSMP, ZMW), RSW Prasa-Książka-Ruch, prężnie działają kluby – strzelectwa sportowego "Baszta", piłki nożnej "Sparta", tenisa stołowego, kolarstwa wyczynowego, piłki siatkowej (w latach 80.) i szachowy. Na terenie Gryfic działają liczne organizacje, towarzystwa i stowarzyszenia. W 1976 r. oddano do użytku klub garnizonowy wraz z nowoczesnym kinem "Meteoryt". Usytuowano go w parku miejskim, nad rzeką Regą. Klub stał się kolejnym ośrodkiem życia kulturalnego Gryfic (zlikwidowany w 2003 r. i wyburzony w kilka lat później).

Przełom lat 70. – 80. XX w. to nasilenie niezadowolenia społecznego w kraju, narastające na skutek złej sytuacji ekonomicznej państwa i pogarszającym się stanem "portfela" przeciętnego Polaka. Powstają nieformalne związki robotnicze i pracownicze, solidaryzujące się z głównymi ośrodkami w kraju, które zaczynają prowadzić otwartą walkę z dotychczasowym systemem władzy. W obronie praw pracowniczych powstał NSZZ "Solidarność", do którego przyłączyła się grupa opozycjonistów ziemi gryfickiej (m.in. Artur Balazs, pracownik Centrali Nasiennej w Gryficach, później internowany). W protestach ulicznych i strajkach brały udział niemal wszystkie grupy zawodowe Gryfic.

13 grudnia 1981 r., po wprowadzeniu stanu wojennego, na ulicach Gryfic pojawiły się czołgi, wozy pancerne, patrole wojskowe i MO. Rozpoczął się niemal 5-letni okres stagnacji gospodarczej miasta. Brak podstawowych artykułów powodował nasilenie niezadowolenia. Wprowadzenie "kartek żywnościowych", miało reglamentować artykuły spożywcze i znormalizować życie społeczne. Poprawa koniunktury nastąpiła dopiero po 1986 r.^[49].

Budowę szpitala zakończono w 1982 r., natomiast trzy lata później – 12 kwietnia 1985 r. – odbyła się w Gryficach uroczystość związana z ukończeniem inwestycji dla ZZOZ oraz nadania mu imienia – profesorów Julii i Witolda Starkiewiczów, pionierów gryfickiej służby zdrowia^[39].

[edytuj] lata 1990 – 2007

W latach 90. XX w. na szeroką skalę rozpoczął się rozwój usług i handlu prywatnego i drobnej wytwórczości, co przyczyniło się do rozwoju miasta w trudnym czasie transformacji państwa. Wiele punktów handlowych i gastronomicznych upadło, nie wytrzymując tempa dewaluacji pieniądza i zbyt wysokiej stopy procentowej kredytów bankowych. Na skutek upadłości wielu postkomunistycznych zakładów pracy powstaje ogromne bezrobocie, sięgające czasem ponad 30% populacji, w wieku produkcyjnym (wg danych z marca 2004 r. - 24,3%)^[4][50] .

Gryfice stały się ośrodkiem produkcji artykułów rolno-spożywczych. Do największych producentów tego okresu należały Cukrownia Gryfice oraz Państwowe Zakłady Zbożowo–Młynarskie w Gryficach (przetwórstwo zbożowe, wykorzystujące nowoczesne elewatory), zakłady obróbki drzewnej, Pool SPA (producent wanien akrylowych) oraz Centrum International (produkujący środki papiernicze i higieniczne). Wykorzystuje się też bogate pokłady torfu ogrodniczego. Rozwinął się lokalny rynek transportu drogowego oraz usługi wysokotonażowego taboru (Przedsiębiorstwo PKS Gryfice).

Zapotrzebowanie społeczne na lokalne informacje spowodowało rozwój medialny na rynku gryfickim. Powstały nowe tytuły dwutygodników i tygodników prasowych, w 1996 r. katolicka stacja radiowa – radio FALA (dziś VOX FM), zaczęła rozwijać się Zachodniopomorska Telewizja Regionalna, nadająca swój program w sieci kablowej.

Największą populację Gryfice osiągnęły w 1997 r. – wg danych GUSu^[51] mieszkało tu wtedy 18 177 mieszkańców.

W wyniku reformy oświaty utworzono dwa gimnazja. Są to – Gimnazjum nr 1 im. Żołnierzy Armii Krajowej oraz Gimnazjum nr 2 im. Mikołaja Kopernika. Na "Błoniach" Parku Miejskiego, po przebudowaniu nieczynnej fontanny i części terenów trawiastych, powstał miejski amfiteatr (wykorzystywany do organizacji imprez masowych).

W początkach nowego tysiąclecia przebudowano most żelbetowy (łączący śródmieście z prawobrzeżem miasta). Poszerzono pas jezdny i chodniki dla pieszych. Most przyozdobiony jest czterema Gryfami, nawiązującymi do historii miasta i rodu Gryfitów – książąt zachodniopomorskich. Pod koniec 2001 r., rozformowano jednostkę wojskową. Dzięki unijnym środkom odrestaurowano (w ramach rewitalizacji obiektów dziedzictwa kulturowego) zabytki miasta, przebudowano liczne odcinki dróg i usprawniono ruch uliczny. Zbudowano nowy cmentarz komunalny. Komunalnymi zasobami mieszkaniowymi zajmuje się Towarzystwo Budownictwa Społecznego.

Po wejściu Polski do Unii Europejskiej (1 maja 2004 r.) rozpoczęła się znaczna emigracja ludności z miasta i pobliskich terenów do krajów Europy Zachodniej^[52]. Po rozformowaniu jednostki wojskowej władze miejskie zainteresowały się zagospodarowaniem przestrzennym terenów koszarowych. Przeniesiono tu (u zbiegu ulic: Nowy Świat i J. Piłsudskiego) instytucje użyteczności publicznej, powstały nowe zakłady pracy, filia szkoły wyższej. Pozyskano również budynki pod komunalne zasoby mieszkaniowe.

W latach 1945-1998 miasto należało do woj. szczecińskiego, dziś do woj. zachodniopomorskiego (po reformie administracyjnej państwa w 1999 r.). Gryfice stały się ponownie siedzibą powiatu.

[edytuj] Bibliografia

• Białecki T. (pod red.), Ziemia Gryficka 1969, Gryfickie Towarzystwo Kultury w Gryficach, Szczecin 1971
• Bosse H., Schills heldenmütiger Kampf um Naugard, Unser Pommerland, nr 7-8, 1936
• Dopierała B., Ostflucht na Pomorzu Zachodnim, Poznań 1960
• Dworaczyk M., Kamiński R.: Początki średniowiecznych Gryfic w świetle badań archeologicznych. W: Trzebiatów – spotkania pomorskie – 2005 Wołczkowo k. Szczecina 2006, seria: Trzebiatów. Spotkania pomorskie. ISBN 83-89402-46-7
• Golczewski K., Miasto Gryfice i powiat na przełomie lat 1944-1945[w:] Szczecin, miesięcznik Pomorza Zachodniego, nr 3, Szczecin 1962
• Kantzow T., Pomerania, Eine pommersche Chronik aus dem sechzehnten Jahrhundert, Hrsg. con G. Gaebel, Bd. 1, Stettin 1908
• Keyser E., Deutsches Städtebuch, Bd. I. Stuttgard 1939
• Kozłowski K. (pod red.), Ziemia Gryficka 1945-1985, Gryfickie Towarzystwo Kultury w Gryficach, Gryfice 1987
• Kratz G., Die Städte des Provinz Pommern, Berlin 1865
• Lachnitt W., Pod znakiem Gryfa, Szczecin 1947
• Leciejewicz L., Zarys archeologii Pomorza Zachodniego, [w:] Pomorze Zachodnie – Nasza Ziemia Ojczysta, Poznań 1960
• Mitkowski J., Pomorze Zachodnie w stosunku do Polski, Poznań 1946
• Mościcki J., Polska Popielidów, Słubice 2001, ISBN 83-915374-0-4
• Piskorski C., Pomorze Zachodnie: mały przewodnik. Warszawa 1980
• Poniatowska A., Drewniak B. Polonia szczecińska (1890-1939), Poznań 1961
• Riemann H., Geschichte der Stadt Greifenberg in Pommern, Greifenberg 1862
• Rzeszowski S., Ważniejsze momenty dziejów Gryfic, [w:] Szczecin, miesięcznik Pomorza Zachodniego, nr 3, Szczecin 1962
• Rymar E., Rodowód książąt pomorskich, Szczecin 2005, ISBN 83-87879-50-9
• Sekuła B., Odbudowa i rozbudowa miast i osiedli Pomorza Zachodniego w latach 1945 – 1965, Przegląd Zachodnio – Pomorski, nr 3, Szczecin 1965
• Siuchniński M., Miasta polskie w tysiącleciu". T. 2. Cz. Gryfice. Wrocław 1967
• Slaski K., Przemiany etniczne na Pomorzu Zachodnim w rozwoju dziejowym, Poznań 1954
• Ulrich A., Chronik des Kreises Greifenberg in Hinterpommern, Dötlingen 1990
• Wachowski K., Słowiańszczyzna Zachodnia, Poznań 2000, ISBN 83-7063-271-8
• Wehrmann M., Geschichte von Pommern,Bd. 2. Verlag Andreas Perthes, Gotha 1921. Neudruck: Weltbild Verlag, Augsburg 1992, ISBN 3-89350-112-6.
• Wołągiewicz R., Lubieszewo, Materiały do studiów nad kulturą społeczności Pomorza Zachodniego w okresie od IV w. pne do I w ne., Muzeum Narodowe w Szczecinie, Szczecin 1994
• Żak P., Gryfice i Trzebiatów w latach II wojny światowej. Zajęcie miast przez Armię Czerwoną. W: Trzebiatów – spotkania pomorskie – 2006, Wołczkowo k. Szczecina 2007. ISBN 978-83-894-0250-9.

[edytuj] Źródła

• Archiwum Państwowe, Płoty, Obwodowy Urząd Informacji i Propagandy, sygn.1,2
• Archiwum Państwowe, Płoty, Sekcja Planowania Gryfice, sygn. 45, 109, 443
• Archiwum Państwowe, Szczecin, Urząd Wojewódzki w Szczecinie, sygn. 443, 726
• Deutsche Tageszeitung, z dn. 12.04.1920
• Bieniek D., Marzec 1945 roku w Gryficach i okolicy, Okazjonalny Magazyn Historyczny Dwutygodnika Gryfickiego z września 1999
• Biuletyn Pełnomocnika Rządu na Okręg Pomorza Zachodniego 1945, nr 3, poz. 26
• Jarząb W., Historie z miasta Greifenberg, 8 marca 1945. Gryfickie Echa. Nr 12 z 23 marca 2006, Gryfice 2006
• Główny Urząd Statystyczny w Warszawie- "Emigracja Polaków w latach 2004-2006" - http://www.egospodarka.pl/25681,Emigracja-Polakow-w-latach-2004-2006,1,39,1.html
• Kronika Janka z Czarnkowa, rozdz. 43, Edycja komputerowa: www.zrodla.historyczne.prv.pl
• Pamiętniki Józefa Pańkowskiego, organizatora oświaty w Gryficach w latach 1945 – 1950
• "Plan Rozwoju Lokalnego dla Gminy Gryfice 2004 – 2006 i 2007 – 2013", – "Uwarunkowania wewnętrzne rozwoju - Rynek Pracy",Urząd Gminy w Gryficach, Gryfice 2004
• "Plan Rozwoju Lokalnego dla Gminy Gryfice 2004 – 2006 i 2007 – 2013", – "Wykaz stanowisk archeologicznych, w ramach strefy "W.I.",Urząd Gminy w Gryficach, Gryfice 2004
• Powiatowy Urząd Pracy w Gryficach, "O stanie bezrobocia" - http://www.pupgryfice.pl/stat.html
• Urząd Informacji i Propagandy w Zagórzu, L.Dz.og.57./45.
• Wojewódzkie Archiwum Państwowe, Oddział Terenowy Planowania i Łączności, Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Gryficach (Org. Nr. 90, Sprawozdanie z dnia 25.10.1956)
• Wojewódzkie Archiwum Państwowe, Szczecin, Wojewódzka Komisja Planowania Gospodarczego, nr 81, zał. 1
• Z archiwum prywatnych zbiorów Jerzego Grycmachera - lokalnego kolekcjonera materiałów źródłowych do dziejów Gryfic - "Gryfickie gazety w XIX w."
• Z archiwum prywatnych zbiorów mgr Romana Andrzeja Kargula, historyka z Gryfic. Materiał publicystyczno-prasowy Wypadki stanu wojennego w Gryficach prezentowany w Radiu Fala Gryfice, Plus Gryfice - w rocznicę wprowadzenia stanu wojennego w 1996 i 1997. Artykuł niepublikowany w prasie.

Przypisy