Naczelne

Z Wikipedii

Naczelne
Szkielet człowieka (z lewej) i goryla (z prawej)
Systematyka
Domena	eukarioty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	ssaki żyworodne
Szczep	łożyskowce
Rząd	naczelne
Nazwa systematyczna
Primates
Linnaeus, 1758
Zasięg występowania
Zasięg występowania naczelnych z wyjątkiem człowieka
Systematyka w Wikispecies
Galeria zdjęć w Wikimedia Commons

Naczelne (Primates) - rząd ssaków łożyskowych charakteryzujących się najlepiej wśród wszystkich zwierząt rozwiniętym mózgiem. Tradycyjnie wśród naczelnych wyróżnia się małpiatki, wąskonose małpy ciepłych krajów Starego Świata, szerokonose małpy Nowego Świata żyjące w tropikach Ameryki i małpy człekokształtne, do których zaliczany jest również człowiek.

Spis treści 1 Występowanie 2 Cechy charakterystyczne 3 Ewolucja 4 Systematyka 4.1 Klasyfikacja filogenetyczna 4.2 Klasyfikacja tradycyjna 5 Zagrożenia 6 Zobacz też 7 Przypisy 8 Bibliografia

[edytuj] Występowanie

Większość gatunków zaliczanych do naczelnych występuje w strefie klimatu podzwrotnikowego, nieliczne w klimacie umiarkowanym, człowiek zamieszkuje całą Ziemię. Znane są również endemiczne gatunki naczelnych.

[edytuj] Cechy charakterystyczne

Ssaki naczelne mają najlepiej wśród wszystkich zwierząt rozwinięty mózg, dużą pojemność czaszki, duże, dobrze rozwinięte półkule kresomózgowia i powierzchnie kory mózgowej. Ich kończyny są chwytne, tylne tzw. stopochodne, pięciopalczaste o przeciwstawnym pierwszym palcu, palce u większości gatunków są zakończone paznokciami, tylko u nielicznych pazurami, opuszki palców są bogato unerwione. Duża ruchliwość kości przedramienia ułatwia manipulowanie przedmiotami. U niższych naczelnych obecny jest dobrze rozwinięty, chwytny ogon wykorzystywany jako piąta kończyna. Ogon wyższych naczelnych nie jest chwytny, a u człekokształtnych nie występuje w ogóle.

Czaszka przyjmuje kształt kulisty, trzewioczaszka wykazuje tendencje do skracania się - u lemurów jest jeszcze wydłużona, a u form wyżej rozwiniętych wyraźnie krótsza. Naczelne mają dobrze rozwinięty wzrok. Rozbudowane oczodoły osadzone są z przodu głowy, umożliwiają widzenie stereoskopowe. Zmysły dotyku i słuchu są również dobrze rozwinięte, w przeciwieństwie do węchu. U samic występuje jedna para sutek.

Z wyjątkiem człowieka ciało naczelnych pokryte jest gęstym owłosieniem. W większości są wszystkożerne z przewagą pokarmu roślinnego.

Specyficzne dla tej grupy ssaków są mięśnie mimiczne (u lemurów słabo wykształcone) pełniące ważną rolę w komunikacji niewerbalnej.

Naczelne żyją w stadach o strukturze hierarchicznej lub w grupach rodzinnych, rzadko samotnie. Niektóre gatunki są monogamiczne.

[edytuj] Ewolucja

Małpiatki pojawiły się w paleocenie Eurazji i Ameryki Północnej, a najstarsze małpy znane są z eocenu (rodzaj Eosimias). Naczelne opanowały środowiska koron drzew i krzewów, gdzie kryły się i poszukiwały pożywienia. Sprzyjało temu wykształcenie dobrego wzroku i chwytnych kończyn, zwłaszcza przednich. Podział na małpy szerokonose i wąskonose nastąpił dość wcześnie. Wspólne cechy tych grup są prawdopodobnie wynikiem konwergencji, ponieważ nigdzie nie występowały obok siebie, brak również danych o formach pośrednich. Wśród małp wąskonosych zarysowało się kilka kierunków specjalizacji. Część z nich opuściła środowisko nadrzewne i przystosowała się do życia na ziemi. Już w miocenie istniały dwie niezależne linie rozwojowe: makakokształtne (Cercopithecoidea) i małpy człekokształtne (Hominoidea).

[edytuj] Systematyka

[edytuj] Klasyfikacja filogenetyczna

Klasyfikacja kladystyczna dzieli naczelne na dwie grupy:

• Strepsirrhini - obejmującą większość małpiatek, z wyłączeniem wyraków
• Haplorrhini, do której zalicza się wyraki oraz małpy właściwe czyli szerokonose małpy Nowego Świata, wąskonose małpy Starego Świata i małpy człekokształtne.

──┐ Primates - naczelne
  │ 
  ├───┐ Strepsirrhini
  │   ├─── Chiromyiformes
  │   ├─── Lemuriformes - lemurokształtne
  │   └─── Lorisiformes
  │ 
  └───┐ Haplorrhini
      ├─── Tarsiiformes - wyrakokształtne
      └──┐ Simiiformes - małpy właściwe
         ├─── Platyrrhini - małpy szerokonose
         └──┐ Catarrhini - małpy wąskonose
            ├─── Cercopithecoidea - małpy Starego Świata
            └─── Hominoidea - człekokształtne

p • d • e Systematyka naczelnych (Primates) Królestwo: zwierzęta • Typ: strunowce • Podtyp: kręgowce • Gromada: ssaki • Rząd: naczelne Strepsirrhini niższe naczelne Chiromyiformes: palczakowate (Daubentoniidae) lemurokształtne (Lemuriformes): lemurkowate (Cheirogaleidae) • lemurowate (Lemuridae) • lepilemurowate (Lepilemuridae) • indrisowate (Indridae) Lorisiformes: lorisowate (Lorisidae) • galagowate (Galagidae) Haplorrhini wyższe naczelne wyrakokształtne (Tarsiiformes): wyrakowate (Tarsiidae) małpy szerokonose (Platyrrhini): płaksowate (Cebidae) • ponocnice (Aotidae) • Pitheciidae • czepiakowate (Atelidae) małpy wąskonose (Catarrhini):  • zwierzokształtne (Cercopithecoidea): makakowate (Cercopithecidae)  • człekokształtne (Hominoidea): gibonowate (Hylobatidae) • człowiekowate (Hominidae)

[edytuj] Klasyfikacja tradycyjna

W tradycyjnej klasyfikacji fenetycznej do rzędu naczelnych zaliczano dwa podrzędy i następujące rodziny:

• Podrząd: małpiatki (Prosimii)
  • Rodzina: lemurkowate (Cheirogaleidae)
  • Rodzina: lemurowate (Lemuridae)
  • Rodzina: indrysowate (Indriidae)
  • Rodzina: lepilemurowate (Lepilemuridae)
  • Rodzina: palczakowate (Daubentoniidae)
  • Rodzina: lorisowate (Loridae)
  • Rodzina: galagowate (Galagonidae)
  • Rodzina: wyrakowate (Tarsiidae)
• Podrząd: małpy właściwe (Anthropoidea)
  • Zespół: Platyrrhini
    • Nadrodzina: małpy szerokonose (Ceboidea)
      • Rodzina: pazurkowcowate (Callithricidae)
      • Rodzina: płaksowate (Cebidae)
      • Rodzina: czepiakowate (Atelidae)
  • Zespół: małpy wąskonose (Catarrhini)
    • Nadrodzina: małpy wąskonose zwierzokształtne (Cercopithecoidea)
      • Rodzina: makakowate (Cercopithecidae)
    • Nadrodzina: małpy człekokształtne (wąskonose człekokształtne) (Hominoidea)
      • Rodzina: gibbonowate (Hylobatidae)
      • Rodzina: orangowate (Pongidae)
      • Rodzina: człowiekowate (Hominidae)

[edytuj] Zagrożenia

Większość gatunków naczelnych jest poławiana przez człowieka dla mięsa lub w celu odsprzedaży jako egzotyczne zwierzęta domowe lub laboratoryjne pomimo obowiązującego zakazu handlu tymi gatunkami zwierząt^[1]. Niektóre są zabijane jako szkodniki. Wszystkie zagrożone są utratą środowisk spowodowaną masowym wycinaniem lasów. Organizacje zajmujące się ochroną naczelnych szacują, że poważnie zagrożona jest połowa gatunków lub podgatunków gerez i gibonowatych oraz wszystkie małpy człekokształtne (poza człowiekiem). Conservation International ocenia, że 10% naczelnych wyginie w ciągu najbliższych 20 lat.

[edytuj] Zobacz też

• antropogeneza

Przypisy

[edytuj] Bibliografia

1. Richard D. Jurd, Biologia zwierząt Wydawnictwo Naukowe PWN, 1999
2. Kazimierz Kowalski: Ssaki, zarys teriologii. Warszawa: PWN, 1971. 
3. Dennis O'Neil: Primates, The Taxonomy and General Characteristics of Prosimians, Monkeys, Apes, and Humans (en). (On-line) Behavioral Sciences Department, Palomar College, San Marcos, California. [dostęp 22 maja 2008].
4. Henryk Szarski, Historia zwierząt kręgowych, PWN, 1998
5. Mały słownik biologiczny. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1972. 
6. Zwierzęta : encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, ss. 98-121. ISBN 83-01-14344-4. 

p • d • e Systematyka ssaków (Mammalia) Królestwo: zwierzęta • Typ: strunowce • Podtyp: kręgowce • Gromada: ssaki ssaki wyższe (Eutheria) albo łożyskowce {Placentalia) szczerbaki • owadożerne • wiewióreczniki • nietoperze • latawce  • naczelne • ryjkonosy • tenreki • złotokrety • zajęczaki  • gryzonie • drapieżne • łuskowce • mrówniki • nieparzystokopytne  • parzystokopytne • walenie • syreny • †desmostyle • trąbowce  • góralki ssaki niższe (Metatheria) Ameridelphia: dydelfokształtne • skąpoguzkowce Australidelphia: beztorbiki • niełazokształtne • krety workowate  • jamrajokształtne • dwuprzodozębowce ssaki jajorodne, prassaki (Prototheria) stekowce incertae sedis †allotery • †morganukodonty • †dokodonty • †eutrykonodonty • †symetrodonty • †eupantotery