Architektura renesansu w Polsce
Z Wikipedii
| Historia architektury: |
| < Architektura gotycka |
| Architektura renesansu |
| Czas trwania: 1. poł. XV w.-2. poł. XVI w. Zasięg: Europa Zachodnia i Środkowa |
| ... w Anglii ... we Francji ... w Hiszpanii ... w Niderlandach ... w Niemczech ... w Polsce ... w Skandynawii ... we Włoszech ... w Europie Śr.-Wsch. |
| Architektura manieryzmu |
| Architektura barokowa > |
Na dwór Jagiellonów pierwsze idee renesansu przeniknęły pod koniec XV wieku. Już w 1470 r. osiedlił się w Krakowie włoski humanista Kallimach (Filippo Buonacorsi), który przebywał na królewskim dworze jako nauczyciel syna Kazimierza Jagiellończyka Jana Olbrachta. Propagatorami humanizmu byli także polscy dyplomaci, którzy zetknęli się z nowymi prądami na europejskich dworach oraz młodzież studiująca na uniwersytetach w Italii. Zygmunt I w latach 1498 - 1501 przebywał na węgierskim dworze swojego brata Władysława Jagiellończyka, gdzie poznał nowe idee. Po objęciu tronu w Polsce (1506) Zygmunt I sprowadził z Włoch artystów. Wpływy włoskie stały się jeszcze bardziej widoczne po ślubie Zygmunta z Boną. Początkowo tradycje średniowiecza i nowe prądy współistniały ze sobą przenikając się nawzajem. Mecenat - przede wszystkim dworu oraz naśladujących króla magnatów, dostojników kościelnych i bogatych mieszczan, a także rozkwit państwa - to czynniki sprzyjające rozwojowi nauki i sztuki. W rozwoju renesansu Polska wyprzedziła Francję i Niemcy.
W architekturze polskiej renesans dzieli się na trzy okresy:
- okres I - 1500 - 1550, nazywany także włoskim; powstające obiekty są zazwyczaj dziełem włoskich artystów pochodzących przede wszystkim z Florencji
- okres II - 1550 - 1600, czas upowszechnienia stylu, początki manieryzmu i uleganie wpływom niderlandzkim
- okres III - 1600 - 1650, manieryzm, pojawienie się elementów baroku
Spis treści |
[edytuj] Okres I
W 1499 r. spłonęła część zamku na Wawelu. Aleksander Jagiellończyk w 1504 powierzył odbudowę zamku Rosenbergowi. Najwcześniej (w latach 1502 - 1507) zostało odbudowane skrzydło zachodnie. Po koronacji Zygmunta Starego pracami kierował Franciszek Florentczyk, włoski rzeźbiarz i architekt, który już w latach 1502 - 1505 zaprojektował przyścienną, arkadową niszę nagrobną Jana I Olbrachta w katedrze wawelskiej, w której zastosował łuk triumfalny zamiast popularnego w gotyku baldachimu. Po śmierci Florentczyka (1516 r.) budową zamku kierowali: Bartolomeo Berrecci i Benedykt z Sandomierza. Ok. 1516 r. ukończono budowę skrzydła północnego a w 1536 r. wewnętrzny dziedziniec. W trzech skrzydłach zamku rozmieszczono sale i komnaty poprzedzone od strony dziedzińca trójpoziomowym krużgankiem, czwarte skrzydło, zamykające dziedziniec od południa, nie posiada części mieszkalnej. Jest to ściana kurtynowa z traktem komunikacyjnym. W dwóch dolnych poziomach zamku mieszczą się pomieszczenia gospodarcze (parter) i komnaty mieszkalne zaprojektowane w układzie amfiladowym. Poprzedzające je krużganki wzorowane są na budowlach wczesnoflorenckich z arkadami opartymi na głowicach kolumn. Na trzecim poziomie mieszczą się pomieszczenia reprezentacyjne. Znaczną wysokość pomieszczeń odzwierciedla poziom krużganków o bardzo smukłych kolumnach. W połowie ich wysokości architekt umieścił przewiązki poprawiające ich proporcje a konstrukcję dachu podparł dzbanuszkami, które z jednej strony pełnią funkcję dekoracyjną i pozwalają na lepsze oświetlenie kapiteli kolumn ocienianych okapem a z drugiej poprawiają statykę przekazując obciążenie dachu na centralną powierzchnię głowicy. Dekoracyjność dziedzińca podkreślała barwna polichromia i fryz obiegający ściany krużganków. Pomieszczenia mieszkalne i reprezentacyjne przykryto drewnianymi stropami o profilowanych belkach lub kasetonach. Poniżej malowane pasy z dekoracją figuralną. Obramowania drzwi i okien łączą motywy zdobnictwa późnogotyckiego i renesansowego oraz wzory florenckie.
Zamek Królewski na Wawelu nie jest odosobnionym przykładem przebudowy gotyckiej siedziby w okresie renesansu. W pierwszych latach renesansu przebudowano lub rozpoczęto budowę zamków w:
- Szydłowcu, przebudowany w latach 1509 - 1532 - pierwsza w Polsce loggia widokowa.
- Drzewicy (województwo łódzkie), zbudowany w latach 1527 - 1535
- Ogrodzieńcu, przebudowany w latach 1532 – 1547
- Pieskowej Skale, przebudowany w latach 1542 – 1580.
Budownictwo sakralne w pierwszym okresie renesansu ogranicza się do kaplic dobudowywanych do istniejących już kościołów gotyckich. Najwcześniej została zbudowana najpiękniejsza z nich - Kaplica Zygmuntowska dobudowana w latach 1519 - 1533 do katedry wawelskiej. Zaprojektowana została przez Berrecciego na planie kwadratu. Wnętrze przykrywa kopuła wsparta na ośmiobocznych z zewnątrz i kolistym od wewnątrz bębnie. Przejście pomiędzy wewnętrznymi ścianami a konstrukcją bębna umożliwiają żagle. Wnętrze doświetlają okna umieszczone w bębnie oraz wysokiej latarni. Hełm przykrywa miedziana, pozłacana łuska. Podniebienie kopuły zdobią kasetony wypełnione roślinnymi rozetami. Podział ścian skomponowany w oparciu o schemat łuku triumfalnego podkreślają rzeźbione pilastry i gzymsy. W niszach głównych umieszczono ołtarz i sarkofagi ostatnich Jagiellonów. Mniejsze wnęki boczne przeznaczono na posągi świętych.
[edytuj] Okres II
Nowy styl upowszechnia się w całej Polsce. Biorąc przykład z króla, szlachta, duchowieństwo a nawet bogate mieszczaństwo obejmuje mecenatem artystów. Na terenie kraju, przede wszystkim na Pomorzu, zwłaszcza w Gdańsku pojawia się liczna grupa twórców niderlandzkich. Wśród mistrzów coraz częściej można spotkać polskie nazwiska. Nowe prądy trafiają do warsztatów cechowych. W latach 1527 - 1604 pojawiają się wydane drukiem wzorniki np. Florysa, Hansa Vredemana de Vries, które stają się źródłem poznania nowych prądów dla twórców, którzy nie zetknęli się bezpośrednio z nowym stylem. Czerpane z nich wzory dominują przede wszystkim w architekturze mieszczańskiej. Renesans dostosowuje się coraz bardziej do warunków lokalnych. Widoczne jest zróżnicowanie w zależności od regionu i warsztatu, z którego wywodzą się twórcy.
Architektura tego okresu nabiera coraz wyraźniejszych cech manieryzmu (odejście od wyraźnego przyporządkowania elementów architektonicznych od funkcji konstrukcyjnej, zerwanie z ideą uporządkowania, ładu i harmonii poprzez znaczną dowolność w kompozycji układów widoczną przede wszystkim w ornamentyce o skomplikowanych, bogatych i efektownych zestawieniach). W Polsce wyróżnia się jego trzy odmiany:
- włoski, obejmujący swoim zasięgiem przede wszystkim południe Polski, jego najbardziej znanym twórcą był Santi Gucci
- niderlandzki, obejmujący obszar Pomorza
- kalisko-lubelski, którego najbardziej znane przykłady zabytków zachowały się w Kazimierzu Dolnym.
Już w okresie gotyku pojawiły się wyprowadzane ponad dach osłony. Ozdobne formy nadano attykom w północnych Włoszech. W architekturze polskiej detal ten zostaje znacznie rozbudowany i staje się charakterystycznym elementem polskiego renesansu. W miastach przebudowywane są ratusze, we wczesnym okresie renesansu krystalizuje się układ kamienicy mieszczańskiej. W XVI wieku, zwłaszcza nad Wisłą powstaje szereg spichlerzy związanych z rosnącym eksportem zboża.
Na terenie kraju powstają nowe rezydencje. Wokół wewnętrznego, arkadowego dziedzińca rozplanowana zostaje zwarta, czworoboczna bryła z basztami na narożach. Przykładowe rozwiązania to:
- zamek w Płakowicach w pobliżu Lwówka Śląskiego, zbudowany w drugiej połowie XVI wieku przez Ramfalda Talkenberga z Podskala
- zamek w Brzegu, przebudowany z gotyckiej warowni w latach 1544 - 1560
- Zamek Królewski w Niepołomicach gotycki zamek myśliwski Kazimierza Wielkiego, rozbudowany przez Zygmunta I i odbudowany po pożarze (w latach 1550 – 1571) przez Zygmunta Augusta
- zamek w Baranowie Sandomierskim, zbudowany w latach 1591 – 1606 według projektu Santi Gucciego
- zamek w Krasiczynie
W 1555 r. pożar zniszczył gotyckie Sukiennice. Nowy obiekt zaprojektował Jan Maria Padovano jako długą (ok. 120,0 m), trójnawową bazylikę z kramami w bocznych, niższych nawach. Budowla otrzymała sklepienie kolebkowe z lunetami. Przy krótszych elewacjach zlokalizowano loggie a nawę wyższą zwieńczono attyką. Jej arkadowy podział zwieńczony grzebieniem z szeregu wolut stał się wzorem dla wielu późniejszych rozwiązań. Przy realizacji obiektu z Padovano współpracowali: Stanisław Flak, Włoch Pankracy i Santi Gucci, który najprawdopodobniej zaprojektował maszkarony.
Miejskie ratusze podczas przebudowy otrzymują nowe portale, szersze okna i drzwi a zewnętrzne ściany wieńczy się attykami. Tak przebudowano ratusze w: Tarnowie, Sandomierzu, Chełmie (rozebrany), Poznaniu. Budowane są także nowe obiekty, np. w Szydłowcu, Zamościu.
Domy mieszczańskie budowane najczęściej jako dwukondygnacyjne (w większych miastach wyższe) w poziomie parteru miały najczęściej przejazdową sień, do której przylegały pomieszczenia pracowni rzemieślniczej, kantorka, sklepu itp. Na piętrze mieściły się pokoje mieszkalne a w podwórzu stajnie, magazyny, mieszkania czeladników, kuchnie itp. Elewacje wieńczą rozbudowane attyki. Kamienice zlokalizowane wokół rynku poprzedzone są najczęściej podcieniami. Na Śląsku, Pomorzu i w Wielkopolsce często spotykane są kamienice o elewacjach szczytowych lub półszczytowych.
W dobie renesansu powstają plany miast idealnych. Zrealizowane zostały dwa rozwiązania: Zamość według projektu Bernarda Morando dla hetmana Zamoyskiego oraz Żółkiew (Ukraina) dla Żółkiewskiego. Zamość zbudowany został od podstaw w latach 1579 - 1600 na planie pięcioboku. W centrum zlokalizowano Rynek Wielki z ratuszem a dwa rynki pomocnicze (Rynek Solny i Wodny) w osi północ-południe. Na zachód od centrum, także w osi symetrii, zaplanowany został pałac Zamoyskich i kolegiata (obecnie katedra). Przy ulicach zaplanowanych na siatce prostokątów wybudowano kamienice z podcieniami i attykami (rozebranymi w XIX wieku, częściowo przywróconymi). Całość otoczono siedmiobastionowymi fortyfikacjami. W murach obronnych umieszczono trzy bramy: Janowicką (Starą Lubelską), Szczebrzeską i Lwowską.
Nieco odmiennie niż terenie pozostałej części kraju rozwija się renesans w Gdańsku. Mistrzowie niderlandzcy na grunt Pomorza przenieśli odmianę renesansu, która ukształtowała się na terenie ich kraju pod wpływem renesansu Francji i Niemiec. Rozkwit tego stylu przypada na drugą połowę XVI wieku. Do najciekawszych realizacji tego manierystycznego stylu należą:
- Brama Zielona, zbudowana w latach 1564 – 1568 przez Hansa Kramera
- Brama Wyżynna z wystrojem z płyt piaskowca ozdobionych ornamentem roślinnym, budowę bramy ukończył Willem van den Blocke w 1588 r.
- Arsenał, dzieło Antoniego van Obberghena zbudowane w latach 1602 - 1606 r.
- Ratusz Staromiejski, zbudowany w latach 1587 - 1595, najprawdopodobniej według projektu Antoniego van Obberghena.
Charakterystyczna dla odrodzenia laicyzacja życia przyczyniła się do niewielkiego ruchu budowlanego w architekturze sakralnej. Niewiele buduje się nowych kościołów. Nieco częściej przebudowywane są istniejące, średniowieczne świątynie. Przy nich powstają renesansowe kaplice czasem w miejscu rozbieranych romańskich lub gotyckich albo jako nowe wnętrza przy starszych budowlach. W 1596 r. do kościoła w Niepołomicach zostaje dobudowana kaplica Lubomirskich, zaprojektowana przez Santi Gucciego. W Krakowie kaplica św. Jacka przy kościele św. Trójcy oraz biskupa Zebrzydowskiego i biskupa Padniewskiego na Wawelu. W Kazimierzu Dolnym Jakub Balin odbudował spalony kościół farny św. Jana Chrzciciela i wzbogacił go o kaplice NPMarii, Królewską i Borkowskich (w 1612 r.) Do przykładów zmodernizowanych w tym stylu kościołów należą:
- katedra w Płocku, odbudowana po pożarze przez architektów: Bernardyna Zanobi de Gianotis, Ciniego i Filippo di Fiesole i przebudowana przez Jana Batistę z Wenecji
- kolegiata w Pułtusku, przebudowana przez Jana Batistę
Do nielicznych przykładów nowych budowli powstałych w okresie renesansu należą:
- katedra św. Tomasza w Zamościu - trójnawowa bazylika o kolebkowych sklepieniach z lunetami
- kaplica Trzech Świętych (Jana Chryzostoma, Bazylego, Grzegorza) w zespole Cerkwi Uspieńskiej (Uśpienia NPMarii) we Lwowie na Ukrainie nazywanym też Cerkwią Wołoską, zbudowana ok. 1577 trójnawowa z trzema kopułami i sklepieniami krzyżowymi nad pozostałymi przęsłami łączy w sobie elementy renesansu i tradycyjnej architektury sakralnej obrządku wschodniego.
[edytuj] Okres III
Pożar na Wawelu w 1595 i przeniesienie stolicy do Warszawy (1596 r.) zahamowały rozwój budownictwa w Krakowie. Zastój przeżywa także Gdańsk. Oprócz Polski centralnej rolę wiodącą przyjmuje Lwów. Na sztukę wpływa złożona sytuacja społeczna: znaczny wzrost potęgi magnatów przy jednoczesnych upadku stanu mieszczańskiego, wzrost nietolerancji religijnej i dominująca rola jezuitów. W architekturze dominuje manieryzm, wzory niderlandzkie i pojawiają się elementy wczesnego baroku wprowadzane przez zakon jezuitów. Bogactwo motywów dekoracyjnych nakłada się na częste braki w harmonii kompozycji oraz proporcji bryły.
Do najbardziej znanych przykładów obiektów architektury tego okresu należą:
- manierystyczne elewacje kamienic z początków XVII wieku w Kazimierzu Dolnym:
- kamienica Celejowska, przy ul. Senatorskiej, ukończona przed 1630 r. Zdobi ją rustykalna dekoracja dwóch kondygnacji mieszkalnych, na tle której wyraźnie widoczne są rzeźbione obramowania okien i bramy. Powyżej wysoka, dwukondygnacyjna attyka ozdobiona w dolnej partii półkolistymi niszami oddzielonymi od siebie pilastrami a w górnej grzebieniem, w którym umieszczono wnęki z rzeźbami przedstawiającymi postacie Chrystusa, Matki Boskiej, Jana Chrzciciela i św. Bartłomieja
- pod św. Mikołajem i pod św. Krzysztofem, kamienice braci Przybyłów: Mikołaja i Krzysztofa. Dwukondygnacyjne kamienice mieszczą się przy rynku. Gotyckie budynki zostały przebudowane ok. 1615 r. i ozdobione dużymi płaskorzeźbami przedstawiającymi świętych, patronów braci, umieszczonymi na tle boniowanych elewacji wśród innych, bogatych motywów rzeźbiarskich. Powyżej wysokie attyki podzielone gzymsami na dwa poziomy. W niższej części podział i zdobienia attyk są do siebie zbliżone - pola oddzielone pilastrami zdobią płaskorzeźby. Górne części attyk różnią się wyraźnie: kamienica pod św. Krzysztofem zwieńczona jest delikatnym grzebieniem złożonym ze sterczyn o zróżnicowanej wysokości, kamienica pod św. Mikołajem masywniejszą dekoracją złożoną z pól zwieńczonych trójkątnymi tympanonami oddzielonymi od siebie płaszczyznami z fantazyjnym ornamentem.
- Kościół Matki Boskiej Łaskawej ojców Jezuitów w Warszawie z bogatą elewacją, ciekawymi piwnicami, bardzo wysoką wieżą, oraz interesującą kopułą nad absydą.
- kaplica Myszkowskich w Krakowie z 1614 r., wzorowana na kaplicy Zygmuntowskiej, z zewnątrz ozdobiona boniowaniem a wewnątrz kontrastowym zestawieniem kolorystycznym użytych materiałów.
- zabytki lwowskie:
- kaplice przy katedrze Wniebowzięcia NMP:
- wolno stojąca Kaplica Boimów (Ogrójcowa), zbudowana w latach 1609 - 1617 na dawniejszym cmentarzu. Kaplica łączy elementy manieryzmu włoskiego i niderlandzkiego z motywami orientalnymi. Przykryta została kasetonową kopułą i ozdobiona bardzo bogatą dekoracją rzeźbiarską.
- w wieńcu kaplic, po stronie północnej Kaplica Kampianów, zbudowana ok. 1619 r. według projektu Pawła Rzymianina dla rodziny Kampianów,
- kamienice przy Rynku:
- Kamienica Królewska, nazywana także Kamienicą Korniakta, przebudowana przez Piotra Barbona i Pawła Rzymianina pod koniec XVI w. z dwóch gotyckich kamienic na zamówienie Konstantego Korniakta. Elewacje i arkadowy dziedziniec utrzymane zostały w stylu renesansowym (parter pozostawiono jako gotycki a I piętro przebudowano w stylu empire).
- Czarna Kamienica, nazywana także Kamienicą Anczowskiego lub Kamienicą Kijowską, o elewacji z płyt ciemnego piaskowca o mocno sfazowanych krawędziach w tzw. diamenty, zwieńczona attyką.
- kaplice przy katedrze Wniebowzięcia NMP:
[edytuj] Literatura
- Harald Busch, Bernd Lohse, Hans Weigert, Baukunst der Renaissance in Europa. Von Spätgotik bis zum Manierismus, Frankfurt nad Menem, 1960
- Wilfried Koch, Style w architekturze, Warszawa 1996
- Tadeusz Broniewski, Historia architektury dla wszystkich, Wydawnictwo Ossolineum, 1990 r.
- David Watkin, Historia architektury zachodniej, Wydawnictwo Arkady 2006 r. ISBN 83-213-4178-0
- Mieczysław Gębarowicz - Studia nad dziejami kultury artystycznej późnego renesansu w Polsce, Toruń 1962 r. (patrz link zewnętrzny [1])
