Kasztelan
Z Wikipedii
Kasztelan (łac. castellanus mieszkający w twierdzy; wcześniej komes grodowy, nazwa kasztelan pojawia się od XII w.) – urzędnik lokalny w średniowiecznej Polsce. Zajmował się administracją gospodarczą (ściąganiem danin na rzecz panującego), obroną i sądownictwem na terenie kasztelanii. Podlegali mu chorąży, wojski, sędzia grodowy i włodarz.
W urzędach senatorskich I Rzeczypospolitej najwyższą pozycję wśród senatorów świeckich miał kasztelan krakowski, wyższą nawet od wojewodów. Kasztelan wileński i trocki także zasiadali pomiędzy wojewodami. Za wojewodami siedziało trzydziestu jeden kasztelanów większych (krzesłowych): kasztelan poznański, kasztelan sandomierski (sandomirski), kasztelan kaliski, kasztelan wojnicki, kasztelan gnieźnieński, kasztelan sieradzki, kasztelan łęczycki, kasztelan żmudzki, kasztelan brzeski (kujawski, brzesko-kujawski), kasztelan kijowski, kasztelan inowrocławski, kasztelan lwowski, kasztelan wołyński, kasztelan kamieniecki (kamienicki-podolski), kasztelan smoleński, kasztelan lubelski, kasztelan połocki (połocki), kasztelan bełski (bełzki), kasztelan nowogrodzki, kasztelan płocki, kasztelan witebski, kasztelan czerski, kasztelan podlaski, kasztelan rawski, kasztelan brzeski (litewski, brzesko-litewski), kasztelan chełmiński, kasztelan mścisławski, kasztelan elbląski, kasztelan bracławski, kasztelan gdański i kasztelan miński.
Za nimi plasowali się kasztelanowie mniejsi nazywani też drążkowymi, gdyż zasiadali w izbie senatorskiej na szarym końcu i nie na krzesłach ale na wąskich ławach pod ścianą. Dopiero w 1775 r. zniesiono tę dyskryminację. Było ich czterdziestu dziewięciu. W kolejności byli to: k. inflancki; k. czernihowski; k. sandecki (sądecki); k. międzyrzecki; k. wiślicki; k. biecki; k. rogoziński; k. radomski; k. zawichostski (zawichojski); k. lendzki (lądzki); k. szremski (śremski); k. żarnowski; k. małogoski; k. wieluński; k. przemyski; k. halicki; k. sanocki; k. chełmski; k. dobrzyński; k. połaniecki; k. przementski (przemęcki); k. krzywiński; k. czchowski; k. nakielski; k. rozbirski (rospierski); k. biechowski; k. bydgoski; k. brzeziński; k. kruświcki (kruszwicki); k. oświęcimski; k. kamiński (kamieński); k. spicimirski (spicymierski); k. inowłodzki; k. kowalski; k. santocki; k. sochaczewski; k. warszawski; k. goślicki (gostyniński); k. wiski; k. raciązki (raciąski); k. sierpski; k. wyszogrodzki; k. rypiński; k. zakroczymski; k. ciechanowski; k. liwski, k. stoński (słoński); k. lubaczowski (lunaczowski). Później utworzono także urzędy k. wendeckiego (wendeńskiego), dorpackiego (derpskiego) i parnawskiego.
I na sam koniec senatorskich urzędów ziemskich, trzech tzw. kasztelanów konarskich (koniuszych): konarski sieradzki, łęczycki i inowłocławski.
Co do kasztelanów konarskich, to jest przykład niekompetencji ówczesnych urzędników. Dawnymi czasy (do XIV wieku) "konarski" był nazwą urzędu koniuszego. Później tej nazwy zapomniano, zachowała się tylko w tych trzech ziemiach (Kujawy, łęczyckie, sieradzkie). Ale nawet tam nikt nie pamiętał, że chodzi o koniuszych. Jakimś trafem uznano, że "konarski" to kasztelan z miejscowości o nazwie Konary. Gdy powstawał senat i włączano doń wszystkich senatorów mniejszych, owi trzej konarscy załapali się właśnie jako kasztelanowie. Jak to ładnie pisze Z. Góralski: "W ten sposób drogą omyłki nigdy nie sprostowanej, w Senacie Rzeczypospolitej obok najwyższych urzędników państwa i magnatów zasiadło trzech koniuszych z tytułu praktycznie nie istniejącego urzędu."
[edytuj] Linki zewnętrzne
- Urzędy główne i sejmowanie do połowy XVIII w. z Feliks Koneczny, "Dzieje administracji w Polsce w zarysie"