Ormianie w Polsce
Z Wikipedii
Ormianie są jedną z zamieszkujących w Polsce mniejszości narodowych, o egzotycznym rodowodzie i długiej tradycji osadnictwa na ziemiach Rzeczypospolitej.
Spis treści |
[edytuj] Liczebność
Liczbę Ormian w Polsce szacuje się na 40-80 tys. W tym ok. 8 tys. stanowią przedstawiciele tzw. starej emigracji (tj. potomków Ormian przybywających do Rzeczypospolitej XI-XVII w.), a pozostali to emigranci, którzy przybyli do Polski po II wojnie światowej, a zwłaszcza po upadku ZSRR (tzw. nowa emigracja).
[edytuj] Historia Ormian na terenie Polski
Rozbiór Armenii między Bizancjum i państwo Turków w roku 1080 spowodował masową emigrację Ormian z ojczyzny, m. in. na Ruś. Prawdopodobnie po najazdach mongolskich w XIII wieku kolonie ormiańskie na Rusi zostały zasilone nową falą emigrantów z Armenii zakaukaskiej. W państwie polskim Ormianie znaleźli się w połowie XIV wieku, po przyłączeniu przez Kazimierza Wielkiego Rusi Halickiej ze Lwowem, gdzie istniało ich znaczące skupisko. W 1356 r. król Kazimierz zatwierdził odrębność religijną, samorządową i sądowniczą Ormian lwowskich, a w 1367 r. zezwolił ich biskupowi Grzegorzowi na wykonywanie jurysdykcji biskupiej i budowę katedry w mieście.
Przywileje Kazimierza Wlk. i jego następców tworzyły podstawę prawno-polityczną bytu Ormian w Polsce. Odtąd liczba ich na wschodzie Polski wzrastała, osiedlali się oni w coraz to nowych miastach i miasteczkach, takich jak Kamieniec Podolski, Bar, Brzeżany, Tyśmienica, Kuty, a nawet Kazimierz nad Wisłą, a od XVI wieku w licznych miastach prywatnych (Zamość, Jazłowiec, Stanisławów, Horodenka, Mohylów Podolski i in.).
Gminy ormiańskie w Polsce miały własny samorząd i rządziły się według zwyczajowego prawa (tzw. Datastanagirk) przeniesionego z Armenii, a opracowanego ok. 1184 r. przez Mechitara Gosza. Zatwierdzony przez Zygmunta Starego w 1519 r. tzw. Statut ormiański oparty był głównie na Datastanagirku, ale uwzględniał przepisy ogólnego prawa polskiego; była to próba uregulowania konfliktów narodowościowych w miastach (gł. we Lwowie) i zatargów pomiędzy miastem a Ormianami, spowodowanych przez odrębność i uprzywilejowane stanowisko Ormian. Statut ormiański, uzupełniony głównie dekretem Jana III, pozostawał w użyciu do 1780-1781, tj. do zniesienia oddzielnych sądów ormiańskich.
Większość Ormian zamieszkujących Polskę zajmowała się handlem ze Wschodem, z którym byli przecież blisko związani i wkrótce handel ten niemal całkowicie zdominowali. Inni parali się złotnictwem, produkując często wspaniałe wyroby. Inni wreszcie rozwinęli w Polsce produkcję dywanów.
Większość polskich Ormian była dobrze wykształcona. Dzięki kontaktom handlowym ze Wschodem potrafili posługiwać się oni orientalnymi językami, z czego korzystali często królowie i panowie polscy - większość oficjalnych poselstw do Persji czy Turcji była sprawowana właśnie przez Ormian. Bogaci kupcy ormiańscy nieraz pożyczali pieniądze wiecznie cierpiącym na brak funduszy polskim królom.
Często podkreślana jest pierwszorzędna rola Ormian w orientalizacji polskiej kultury szlacheckiej. To Ormianie współkształtowali sarmackość, sprowadzając do Polski m.in. nieodłączny atrybut Sarmaty - strój kontuszowy, popularną wśród szlachty szablę ormiańską czy liczne egzotyczne przyprawy i ozdoby.
[edytuj] Ormianie w polskim wojsku
Ormianie napływali na ziemie polskie przez Krym, Besarabię i Ruś. Osiedlali się na ziemiach południowo - wschodnich Rzeczypospolitej (Bukowina, Kamieniec Podolski, Suczawa, Kijów). Nowa ojczyzna zapewniała im pokój i swobodę egzystencji. Ormianie wnieśli w polską kulturę wiele wartości w różnych dziedzinach. Z ich nacji wywodzą się liczni wybitni politycy, uczeni, artyści i żołnierze – od pól Grunwaldu, przez Chocim, Kamieniec Podolski, Lwów i Jazłowiec Warnę i Wiedniem – zwycięstwo Jana III Sobieskiego wspomagało pięć tysięcy Ormian. Również podczas dwóch wojen światowych nie brakło ich po polskiej stronie. Krwawą ofiarę złożyło też i duchowieństwo obrządku ormiańskiego, które w czasie wojennych kataklizmów zostało niemal całkowicie wyniszczone.
[edytuj] Unia kościelna Ormian polskich
Ormianie zamieszkujący od XIV w. wschodnie miasta Rzeczypospolitej, a zwłaszcza Lwów, Kuty, Kołomyję, Kamieniec Podolski i Mohylów Podolski nad Dniestrem wzięli udział w unii brzeskiej. Pod względem kościelnym posiadali własne biskupstwo we Lwowie, zależne od patriarchatu eczmiadzyńskiego Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego. Unią Ormian zaczęli interesować się Polacy jeszcze w XVI w. Ks. Andrzej Lubelczyk zajął się problemem chrztu ormiańskiego, któremu poświęcił dziełko Baptismus Armenorum (1544). On też wydał traktat o liturgii ormiańskiej – Liturgia seu Missa Armenorum (1649). Andrzej Frycz Modrzewski w księdze "O Kościele" widział powszechność Kościoła łącznie z Kościołem ormiańskim. Podobne stanowisko zajął ks. Stanisław Orzechowski. Obok tych pisarzy, unią z Ormianami zainteresował się praktycznie jezuita B. Herbest, metropolita lwowski J. D. Solikowski i biskup kamieniecki P. Wołucki (1594-1607). Nie brakło tendencji unijnych wśród samych Ormian. Wydaje się, że zwolennikiem unii był arcybiskup Grzegorz (1562-1568) i jego następca arcybiskup Barsumas Bogdanowicz (1575-1584). Na początku 1626 r. przybył do Lwowa eks-katolikos Eczmiadzynu Melchizedech, otwarty zwolennik unii z Kościołem rzymskim. On to udzielił sakry biskupiej ks. Mikołajowi Torosowiczowi na ormiańskie arcybiskupstwo we Lwowie (8 stycznia 1627). Arcybiskup ten (1627-1681), przyjąwszy sakrę biskupią wbrew woli kleru i reszty Ormian, szukał oparcia u katolików. Dlatego w 1629 r. złożył prywatne wyznanie wiary na ręce metropolity łacińskiego J. A. Próchnickiego, a 24 października 1630 r. powtórzył to uroczyście w kościele karmelitów lwowskich. Zastrzegł się jednak, że zachowa tradycyjne ceremonie i liturgię oraz ormiański kalendarz kościelny. Tego samego dnia odprawił uroczystą mszę św. w obrządku ormiańskim w archikatedrze łacińskiej we Lwowie.
Ten gest nie zjednał mu jednak wszystkich Ormian, a do swej katedry mógł wejść tylko z pomocą magistratu. Otoczony opieką nuncjusza papieskiego H. Viscontiego i króla Zygmunta III udał się on w 1634 r. do Rzymu, gdzie wobec Urbana VIII powtórzył wyznanie wiary katolickiej i otrzymał od papieża tytuł arcybiskupa metropolity z jurysdykcją na Polskę, Mołdawię i Wołoszczyznę. Zawarta w ten sposób unia kościelna natrafiła na olbrzymie trudności ze strony Ormian. Unię natomiast wspomagali walnie jezuici, a także teatyni, którzy po 1664 r. zajęli się wychowaniem ormiańskiego kleru, Sam arcybiskup, niezwykle konfliktowy, wybrał się powtórnie do Rzymu w 1643, by szukać tam pomocy materialnej i moralnej. Podróże te, wznawiane później, nie przyniosły pełnego rozwiązania sporu wśród Ormian lwowskich. Na pełną akceptację unii przez kler i resztę Ormian wpłynęli teatyni, a zwłaszcza o. Klemens Gołano, niegdyś misjonarz wśród Ormian w Azji Mniejszej. W 1664 r. otworzył on we Lwowie papieskie kolegium dla Ormian. On to wpłynął decydująco na recepcję unii wśród wszystkich Ormian, a ugruntował ją następca arcybiskupa Torosowicza, arcybiskup Wartan Hunanian. Szacuje się, że około 1660 r. Kościół katolicki obrządku ormiańskiego w Polsce liczył około 3500 wiernych, 20 księży i 15 kościołów. Wierni już wówczas byli bardzo mocno spolonizowani.
[edytuj] Dzieje Ormian polskich od XVII do XIX w.
W wiekach XVIII i XIX kościoły ormiańskie, już (ormiańsko–katolickie), budowane przez bogate ormiańskie kolonie, były niejednokrotnie jedynymi kościołami katolickimi w mniejszych miejscowościach kresowych. Z tego też powodu bardzo często Polacy – z braku własnych – uczęszczali do nich na nabożeństwa. Kazania w nich głoszone były po polsku, z uwagi na fakt, że język ormiański oraz j. kipczacki były przez polskich Ormian coraz mniej używane.
Przejawem asymilacji językowej Ormian w Polsce było urabianie przez nich nazwisk rodowych na wzór polskich przy pomocy przyrostka -wicz (pochodzenia wschodniosłowiańskiego, bo w polskim było -wic). Przyrostek ten dodawano do imion rdzennie ormiańskich lub obcych, lecz często przez Ormian używanych. Typowe nazwiska polskich Ormian to: Manugiewicz, Minasowicz, Wartanowicz, Donigiewicz, (w Armenii nazywali by się: Manukian, Minasjan, Wartanian, Tonikian), Bohosiewicz (w Armenii: Poghosjan, od imienia Poghos = Paweł, a nie od ruskiego Boh), Krzysztofowicz, Stefanowicz, Antoniewicz, a także Dawidowicz, Abrahamowicz itd. Nazwiska ostatniego typu, utworzone od imion starotestamentowych, używane były także przez inne grupy etniczne, np. przez Karaimów. Czasem nazwiska ormiańskie były niemal dosłownie tłumaczone na polski (np. Astwacatur <<dar Boga>> - Bogdanowicz, Bohdanowicz).
Wśród polskich Ormian byli zarówno pisarze jak i uczeni. W pierwszej połowie XVII w. wyróżniał się Symeon z Zamościa (ur. w 1584), znany w ormiańskiej literaturze jako Simeon Lehaci (Lehacy, tj. Polak). Przez dwanaście lat podróżował on po krajach Bliskiego Wschodu oraz Italii. Pozostawił po sobie napisane językiem staroormiańskim (grabarem) zapiski podróżne, w których m.in. zamieścił opis Lwowa.
Na przełomie XVII i XVIII w. działał Stepanos Roszka, autor Kroniki oraz słownika ormiańsko-łacińskiego. W XIX w. wielu Ormian polskich, głównie spośród inteligencji ormiańskiej, nie znało języka ormiańskiego. Po polsku pisał swe dzieła dominikanin Sadok Barącz (1814-92). Opublikował on m.in. "Żywoty sławnych Ormian w Polsce" (Lwów, 1856). Jednak istniały całe wioski ormiańskie, zwłaszcza na Rusi, gdzie posługiwano się wyłącznie lokalnymi gwarami języka kipczackiego, który zastąpił język grabar.
Bardziej znani są Ormianie działający w obrębie kultury polskiej, tacy jak np. poeci Szymon Szymonowic i bracia Zimorowicowie, wybitny działacz oświatowy i pedagog okresu Konstytucji 3 Maja – ks. Grzegorz Piramowicz, czy też malarz Teodor Axentowicz (1859-1938), profesor krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Z Krakowem był także związany Jan Jaśkiewicz (1754-1809), chemik i przyrodnik, założyciel krakowskiego ogrodu botanicznego.
Warto tu wspomnieć, że autorem tekstów do tak znanych pieśni kościelnych jak Nie opuszczaj nas i Chwalcie łąki umajone był ormiański ksiądz Karol Antoniewicz (1807-52), zaś kompozytorem melodii "Chorału" Kornela Ujejskiego – Ignacy Nikorowicz (1866-1951).
[edytuj] Ormianie polscy w XX wieku
Jedną z najwybitniejszych postaci Ormian polskich w XX wieku był ostatni arcybiskup lwowski obrządku ormiańsko-katolickiego, ks. Józef Teodorowicz (1864-1938). Przedwojenne źródła opisują go jako polskiego patriotę, polityka udzielającego się w ruchu niepodległościowym, a także wybitnego i popularnego kaznodzieję. Do dziś Ormianie polscy czczą jego pamięć, czego dowodem była zorganizowana w Krakowie dnia 2 maja 2001 sesja poświęcona 60. rocznicy śmierci arcybiskupa.
W przedwojennym Lwowie Ormianie byli znani i szanowani. Wielu Polaków nie związanych z ormiańskim obrządkiem chodziło do ormiańskiej katedry, by słuchać kazań cieszącego się wielką estymą arcybiskupa Teodorowicza. Głośne były również bale ormiańskie, organizowane w okresie karnawału w salach lwowskiego Kasyna Literacko-Artystycznego. Bawili się na nich nie tylko Ormianie, ale i liczni przedstawiciele lwowskiej elity.
Od 1927 r. Ormianie wydawali we Lwowie, po polsku, swoje czasopismo noszące tytuł "Posłaniec św. Grzegorza". Tytuł nawiązywał do postaci pierwszego ormiańskiego świętego, chrystianizatora Armenii z przełomu III i IV wieku.
Ormianie w Kutach aż do II wojny światowej utrzymali w ograniczonym zakresie znajomość języka ormiańskiego.
[edytuj] Działalność Ormian na terenie Polski po II wojnie światowej
Po długich latach rozproszenia Ormianie polscy w różnych miastach Polski jak: Kraków, miasta Górnego Śląska, Opole, Wrocław, Poznań, Gdańsk, Warszawa zaczęli skupiać się w różnych organizacjach. Najpierw, zgodnie z wielowiekową tradycją, wokół Kościoła Katolickiego (powstały ośrodki ormiańsko-katolickie w Gdańsku i Gliwicach), a następnie w formach świeckich.
W 1980 r. w Krakowie powstało Koło Zainteresowań Kulturą Ormian przy oddziale Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego. Podobne koła zawiązały się także w Warszawie i Gdańsku. Obecnie w Krakowie działa również Ormiańskie Towarzystwo Kulturalne. Zebrania krakowskich i warszawskich organizacji odbywają się w lokalnych Muzeach Etnograficznych.
Po upadku ZSRR i w następstwie trudnej sytuacji geopolitycznej i materialnej, w jakiej znalazła się niepodległa Republika Armenii, do Polski zaczęły przybywać tysiące Ormian, szukających w naszym kraju pracy i zajmujących się często, jak ich przodkowie w dawnych wiekach, handlem.
[edytuj] Słynni Ormianie
Wśród polskich Ormian i osób pochodzenia ormiańskiego wymienić należy takie postaci jak: Ignacy Łukasiewicz - wynalazca lampy naftowej i przemysłu naftowego, Juliusz Słowacki, Zbigniew Herbert, Szymon Szymonowic i bracia Zimorowicowie, wybitny działacz oświatowy i pedagog okresu Konstytucji 3 Maja – ks. Grzegorz Piramowicz, malarz Teodor Axentowicz, kompozytor Krzysztof Penderecki, krytyk kulinarny Robert Makłowicz, aktorka Anna Dymna, ks. Tadeusz Isakowicz-Zaleski, abp Józef Teodorowicz, założyciel krakowskiego ogrodu botanicznego Jan Jaśkiewicz, ks. Karol Antoniewicz, Powstaniec Wielkopolski i poległy na Polu Chwały oficer Legionów Piłsudskiego Zygmunt Antoniewicz, wybitny dziennikarz i sportowiec Zdzisław Antoniewicz, Ignacy Nikorowicz, pisarz Kajetan Abgarowicz, poeta Jan Lechoń, kronikarz Sadok Barącz oraz posłowie: Łukasz Abgarowicz oraz Wojciech Mojzesowicz, wybitni lwowscy artyści malarze Antoni Stefanowicz i jego syn Kajetan Stefanowicz, poległy na polu chwały w 1920 roku, Walerian Hołubasz zamordowany w Katyniu.
[edytuj] Duszpasterstwo Ormian
Po zakończeniu się drugiej wojny światowej Ormianie z racji zamieszkiwania na Kresach zostali zmuszeni do opuszczenia swych małych ojczyzn i do osiedlenia się w Polsce centralnej i zachodniej. I tak też powstały ormiańskie świątynie na terenie Krakowa, Gliwic i Gdańsk (ks. Kazimierz Filipiak). Ordynariuszem wiernych obrządku ormiańskiego na terenie Polski jest arcybiskup Kazimierz Nycz. Duszpasterzem Ormian dla Polski Południowej mianowany został 16 października 2002 ks. Tadeusz Isakowicz-Zaleski z Krakowa, zaś dla Polski Północnej ks. Artur Awdalian.
Rytuały Eucharystii dla Kościoła katolickiego obrządku ormiańskiego można znaleźć:
- Vahan Inglisian (red.): Die heilige Meßliturgie nach dem armenischen Ritus, mit einer Einleitung. 2 wydanie, wyd. der Mechitharisten-Kongregation, Wien 1995.
- Divina Liturgia in Rito Armeno. S. Lazzaro, Casa Editrice Armena, Venezia 1993.
Zobacz więcej w osobnym artykule: Kościół katolicki obrządku ormiańskiego.[edytuj] Zabytki ormiańskie w Polsce
Większość architektury ormiańskiej znajduje się we Lwowie, czyli poza granicami dzisiejszej Rzeczypospolitej. Jednakże i dziś szczególnie na terenach Zamojszczyzny i Rzeszowszczyzny możemy odnaleźć perły tej architektury:
- Rzeszów – tablica ku czci Ormian poległych podczas I i II wojny światowej.
- Zamość – kamienice ormiańskie (Muzeum Zamojskie).
- Zamość – Dom kupca ormiańskiego Gabriela Bartoszewicza nazywany Pod Aniołem.
- Zamość – Wschodnia ściana (pierzeja) rynku (pierwsza piątka kamienic została wybudowana przez Ormian).
- Kraków – chaczkar – Ormiański "Kamień Krzyżowy" na dziedzińcu kościoła św. Mikołaja.
- Elbląg – Chaczkar przed kościołem Bożego Miłosierdzia przy ul. Bema.
- Wrocław – Chaczkar przed kościołem św. Wojciecha przy Placu Dominikańskim.
[edytuj] Szkoła ormiańska w Polsce
 |
Treść tego hasła może nie być zgodna z zasadami neutralnego punktu widzenia. Zajrzyj na stronę dyskusji i pomóż go poprawić. |
Myśl utworzenia sobotniej szkoły dla dzieci ormiańskich uczęszczających do polskich szkół podstawowych i ponad podstawowych zrodziła się w Kole Zainteresowań Kulturą Ormian w Warszawie, w 2002 roku. Realizację tej inicjatywy wziął na siebie p. Paweł Korczewski - członek Koła. Od 1 września 2003 roku w Szkole Podstawowej nr 1, a od roku 2005 w Szkole Podstawowej nr 210 przy ul. Karmelickiej 13 w Warszawie taka szkoła istnieje. Podstawą działania szkoły jest rozporządzenie Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 3 grudnia 2002 r. „w sprawie warunków i sposobu wykonywania przez szkoły i placówki publiczne zadań umożliwiających podtrzymanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej, językowej i religijnej uczniów należących do mniejszości narodowych i grup etnicznych”.
Naukę prowadzą dwie dyplomowane nauczycielki–Ormianki, panie Anahit Yeremian i Margarita Yeremian-Woźniakowska. Swój program edukacyjny szkoła realizuje w trzech płaszczyznach: kształcenia językowego w mowie i piśmie, literackiego i kulturalnego, oraz poprzez udział w imprezach ogólno szkolnych. Udział w kształceniu dwukulturowym sprzyja rozwojowi dziecka. Dzieci w swoich polskich szkołach osiągają dużo wyższe wyniki niż przeciętne.
W Krakowie szkoła ormiańska powstała w 2004 roku przy Ormiańskim Towarzystwie Kulturalnym. Uczęszczające do niej dzieci uczą się w dwóch grupach. Lekcje odbywają się w każdą sobotę roku szkolnego w budynku Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Krakowie. Oprócz lekcji języka ormiańskiego odbywają się tam również zajęcia z historii, tańca i muzyki, które mają przybliżyć uczniom kulturę ich kraju. Bardzo często odbywają się przedstawienia w szkole, przygotowane między innymi dla rodziców, które integrują środowisko ormiańskie w Krakowie. Występy kończono poczęstunkiem w stylu ormiańskim. Nauczycielkę języka (dr Gohar Khaczatryan) zatrudnia dyrektor szkoły nr 26 w Krakowie, natomiast nauczycielki historii (Veronikę Hovanesyan) i muzyki (Elę Mkrtchyan) są zatrudniane przez Ormiańskie Towarzystwo Kulturalne.
Szkoła ormiańska sprawia, że dzieci nie zapominają o swojej tożsamości narodowej, a także integruje dorosłych, którzy często spotykają się na terenie szkoły.
Więcej informacji o szkole w Krakowie na stronie http://szkola.armenia.pl
Przypisy
[edytuj] Literatura przedmiotu
- Arakel z Tebryzu, Księga dziejów, Warszawa 1981.
- Balzer O., Sądownictwo ormiańskie w średniowiecznym Lwowie, Lwów 1909.
- Barącz S., Żywoty sławnych Ormian w Polsce, Lwów 1856.
- Barącz. S., Rys dziejów ormiańskich, Tarnopol 1869.
- Drabina J., Religie na ziemiach Polski i Litwy w średniowieczu, Kraków 1989.
- Gromnicki T., Ormianie w Polsce, ich historia, prawa i przywileje, Warszawa 1889.
- Kaczmarczyk Z., Grzegorz Wielki (2. poł. XIV w.), biskup ormiański lwowski,[w:] Polski słownik biograficzny, t. 9, Wrocław-Warszawa-Kraków 1960-1961, s. 81-82.
- Lechicki C., Kościół ormiański w Polsce. (Zarys historyczny), Lwów 1928.
- Modzelewska B., Grzegorz zw. Wielki arcybiskup,[w:] Encyklopedia katolicka, t. 6, Lublin 1993, s. 343.
- Obertyński Z., Ormianie,[w:] Historia Kościoła w Polsce, t. 1, cz. 1, Poznań-Warszawa 1974, s. 256-258.
- Roszko K., Braun J., Katalog rękopisów ormiańskich i gruzińskich, Warszawa 1958.
- Stopka K., Odpust bocheński z 1354 roku i jego ormiański kontekst,[w:] Polska i jej sąsiedzi w późnym średniowieczu, pod red. K. Ożoga i S. Szczura, Kraków 2002, s. 50-80.
- Stopka K., Ormianie w Polsce dawnej i dzisiejszej, Kraków 2000.
- Andrzej Pisowicz: ORMIANIE POLSCY. SZEŚĆSETPIĘĆDZIESIĄT LAT ORMIAN POLSKICH[1]
- Przemysław Witkowski: POLSCY ORMIANIE[2]
- J. Kowalska, Ormianie polscy, Kraków 1999,
- G. Pełczyński, Ormianie polscy w XX wieku, Warszawa 1997,
- T. Petrowicz, Od Czarnohory do Lublina, Lublin 2002,
- M. Zakrzewska-Dubasowa, Ormianie w dawnej Polsce, Lublin 1982,
- Ormianie w Polsce - religia i język, w: M. Kempny, G. Woroniecka (red.), Religia i kultura w globalizującym się świecie, Kraków 1999,
- Krzysztof Stefanowicz, Życie i twórczość Antoniego Stefanowicza, Biul. Orm. Tow. Kult. 48/49(2007); 36-46,
- T. Marciniak, Ormianie polscy - wczoraj i dziś, w: Z. Sułkowski, J. Skarbek (red.),
- Mniejszości narodowe i religijne w Europie Środkowo-Wschodniej w świetle statystyk XIX i XX wieku, Lublin 1995
[edytuj] Zobacz też
- Ormianie
- Mniejszości narodowe w Polsce
- Katedra ormiańska we Lwowie
- Benedyktynki ormiańskie
- Język ormiański
- Chrześcijaństwo ormiańskie
- Kościół katolicki obrządku ormiańskiego
- Apostolski Kościół Ormiański
- Ormiański Kościół Ewangelicki
- Arcybiskupi lwowscy obrządku ormiańskiego
- Józef Teodorowicz
- Tadeusz Isakowicz-Zaleski
- Rzeczpospolita Obojga Narodów
- Unia brzeska
- Unia użhorodzka
[edytuj] Linki zewnętrzne
- Centrum Badań Ormiańskich
- Fundacja Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich
- Krajowe duszpasterstwo Ormian w Polsce
- Koło Zainteresowań Kulturą Ormian
- Lwowska Katedra Ormiańska
- Organy w kościele ormiańskim
- Ormiański Kościół katolicki na dawnych ziemiach polskich
- Ormiańskie Towarzystwo Kulturalne
- Polscy Ormianie
- Wierni Polsce od 800 lat
- Sadok Barącz Żywoty sławnych Ormian w Polsce
