Landkreis Sanok
Z Wikipedii
| powiat sanocki | |||
|
|||
| Nazwa powiatu (niem.) | Landkreis Sanok | ||
| Regionalverband | Generalne Gubernatorstwo | ||
| Landschaftsverband | dystrykt krakowski | ||
| Stolica powiatu | Sanok | ||
| Starosta powiatu (Landrat) | dr Johan Anton Hofstetter (NSDAP) | ||
| Powierzchnia | 2585,6 km² | ||
| Ludność | 245 704 mieszk. (1941) |
||
| Liczba gmin w powiecie | 21 | ||
| adres władz powiatu Sanok: Landkreis Sanok |
|||
Landkreis Sanok, powiat sanocki, jednostka administracyjna samorządu terytorialnego dystryktu krakowskiego w Generalnym Gubernatorstwie. Funkcjonowała od 26 października 1939 - sierpień 1944, siedzibą władz powiatu oraz starostwa był Sanok.
Spis treści |
[edytuj] Historia
12 września 1939 Sanok oraz okolice zostały zajęte przez jednostki niemieckie oraz słowackie, były to; Gebirgs-Jäger-Regiment 138, Gebirgs-Jäger-Regiment 139 oraz grupa szybka armii polowej Bernolak w składzie 3 Dywizji Górskiej. Jednostka słowacka została wycofana z Sanoka 1 października 1939 roku.
Przez Sanok na rzece San ustalona została granica międzypaństwowa niemiecko-sowiecka. Prawobrzeżna strona Sanoka, chroniona następnie na Sanie sowiecką Linią Mołotowa należała do przemyskiego rejonu umocnień. Ta część powiatu dostały się w okresie 1939-1941 pod okupację sowiecką. Mieszkańcy tej części regionu zostali następnie deportowani do białoruskiej i ukraińskiej części ZSRR. Na mocy porozumienia niemiecko-sowieckiego z listopada 1939, tym którzy pozostawali po stronie sowieckiej stworzono możliwość powrotu do domów pod koniec 1939. W ten sposób w grudniu 1939 i kwietniu 1940 do Sanoka i okolicznych miejscowości powróciło wielu mieszkańców, którzy po 17 września 1939 znaleźli się pod okupacją sowiecką.
Od 26 października 1939 powiat sanocki znalazł się dystrykcie krakowskim, któremu podlegały komisariaty wiejskie w Sanoku, Brzozowie i Baligrodzie, pierwszym starostą został dr. Albert Schaar (Landrat-Reg. Rat). Całkowita powierzchnia powiatu wynosiła do listopada 1941 2585,6 km² i liczyła 245 704 mieszkańców. Powiat sanocki był najbardziej wysuniętym na południowy wschód obszarem GG.
Na wiosnę 1941 rozpoczęła się w powiecie sanockim koncentracja sił niemieckich przed atakiem na ZSRR. Przez Zarszyn w stronę Sanoka w niewielkich grupach ciągnęły się baterie armat, pojedyncze czołgi oraz piechota niemiecka. Na północ od Sanoka w rejonie wsi Jaćmierz zakwaterowane zostały oddziały dywizji piechoty z Magdeburga przybyłe tu z Francji. W maju 1941 władze niemieckie zarządziły by właściciele koni i furmanek zjawili się ze "sprzeżajem" na sanockich Błoniach nad Sanem, celem rekrutacji podwód wojennych przed wyprawą na Rosję. Na Błoniach w tym czasie zgromadziło się kilkaset zaprzęgów, które Rosjanie mogli obserwować z drugiej strony rzeki z dzielnicy Olchowce. 18 czerwca 1941 nastąpił wymarsz spod Jaćmierza dywizjii magdeburskiej, kierującej się następnie w stronę Dynowa nad Sanem. Jednocześnie pod Sanokiem stawili się polscy chłopi wyekwipowani w zaprzęgi parokonne. 22 czerwca od strony Krosna i Iwonicza nadleciały pierwsze bombowce niemieckie kierujące się w stronę Chyrowa i Sambora. Od strony południowej przez Przełęcz Łupkowską do Sanoka przebijała się słowacka Rýchla Skupina forsując razem z 454 dywizją niemiecką linię Mołotowa na Sanie. Powrót mieszkańców powiatu sanockiego z tej "wyprawy wojennej" zakończył się w połowie listopada 1941, wtedy też większość z nich powróciła spod Charkowa, Kijowa, Połtawy i Kremenczugi do rodzinnych domów [2].
15 listopada 1941 do powiatu sanockiego włączono 9 gmin położonych na wschód od Sanu m.in. Lesko i Ustrzyki Dolne, natomiast wyłączono gminę Rymanów, Jaśliska oraz komisariat brzozowski razem z gminami, które przyłączono do nowo powstałego powiatu krośnieńskiego. Powiat sanocki graniczył z dwoma państwami: Słowacją oraz Węgrami.
Do 1944 powiat należał do krakowskiego później tarnowskiego okręgu wojskowego z nadkomendanturą polową nr 226 (Oberfeldkommandantur 226), Komendantura polowa w Sanoku w tym siedziba oddziałów Einsatzgroupp I (Einsatzkommandos I) oraz siedziba oddziału operacyjnego gestapo pod dowództwem dr. Ludwika Hahna.
W październiku 1939 władze niemieckie wysiedliły do ZSRR również mieszkających w Sanoku Żydów. Przesiedlenia ludności żydowskiej do sowieckiej strefy okupacyjnej już 26 września 1939 r. o godzinie 18.00 rozplakatowano rozporządzenie mówiące, że 150 rodzin żydowskich z Sanoka ma się przenieść w ciągu 14 godzin za San. [3], [4]Ci którzy pozostali trafili następnie do dwóch gett na terenie miasta. Sanockie getto mieściło się w trójkącie pomiędzy ulicami Berka Joselewicza, Cerkiewną i Żydowską. W roku 1942 wszyscy mieszkający w Sanoku Żydzi zostali odtransportowani do obozu w Zasławiu a następnie zgładzeni w latach 1942-1943 [5]. Holocaust przeżyło 560 sanockich Żydów.
Do lipca 1944 na terenie przyległym do fabryki wagonów mieściły się zakłady naprawcze sprzętu wojskowego dla amii niemieckiej pod nazwą Panzer-Instandsetzungs-Kraftfahr-Werken, Instandsetzungsgruppe "Süd" (w skrócie K-Werk) [6]w których remontowano m.in. czołgi, wozy pancerne oraz działa.
Przy obecnej ul. Żwirki i Wigury od 1941-1944 działała utworzona przez Niemców polska szkoła handlowa "Polnische Offentliche Handelsschule" [7].
W mieście naziści utworzyli również dwie szkoły Hitlerjugend przy ulicy Sobieskiego i Chopina, które wizytował Hans Frank w marcu 1943 oraz szkołę policji dla Ukraińców. Funkcjonował równiez przejściowy obóz niemieckich przesiedleńców z Bukowiny[8].
We wrześniu 1939 roku zamek królewski w Sanoku został splądrowany[9], a następnie urządzono w nim Muzeum Lemkowszczyzny. W sierpniu roku 1944 lokalne władze niemieckie wywiozły z sanockiego zamku ocalałe najstarsze pamiątki kultury polskiej, część z nich została odnaleziona po wojnie w okolicach Legnicy, a następnie przekazana do AGAD i archiwum rzeszowskiego.
Ludność narodowości niemieckiej oraz Ci którzy chcieli opuścić miasto przed wkraczającą od wschodu Armią Czerwoną zostali ewakuowani przez Niemców w drugiej połowie lipca 1944. Do tego też czasu stacjonujące na linii Sanu oddziały niemieckie i słowackie przy pomocy polskiej ludności cywilnej stawiały zapory nad Sanem celem powstrzymania ofensywy idącej ze wschodu. 28 lipca 1944 samoloty sowieckie dokonały pierwszego bombardowania Sanoka. 29 lipca 1944 oddziały niemieckie i słowackie opuściły teren rezygnując z obrony linii Sanu. 30 lipca 1944 miasto Sanok praktycznie "zamarło" [10]. Dnia 3 sierpnia sowieci bez walki zajęli miasto po wycofaniu się Niemców. W następnym dniu miasto zostało ponownie odbite przez Niemców. Po tym kontruderzeniu zostały zdemontowana m.in. urządzenia fabryki wagonów oraz zakłady naprawcze armii niemieckiej, część fabryki została wysadzona w powietrze przed jej przejęciem przez sowietów. Sanok został ponownie opanowany przez armię radziecką 10 sierpnia 1944. Po przesunięciu się frontu na zachód ostatni żołnierze niemieccy opuścili; Bukowsko 15 września, Dudyńce 16 września, Komańczę 24 września, Mrzygłód 2 września, Tyrawę Wołoską 10 września, Zagórz opuścili Niemcy 10 września 1944. Opuszczony przez Niemców obszar przechodził następnie pod wojskowe zarządy armii czerwonej tzw. "wojennyje komandiry".
[edytuj] Kreishauptmannschaft - Starostwo
- Kreishauptmann - starosta Dr Albert Schaar (Landrat-Reg. Rat), do 1 czerwca 1942.
- Kreishauptmann - starosta Dr Class (Landrat-Reg. Rat), do 5 stycznia 1943.
- Kreishauptmann - starosta Dr Johan Anton Hofstetter (Landrat-Reg. Rat), do sierpnia 1944.
[edytuj] Kreisschulamt - wydział oświatowy
- Willy Huber (Niemiec)
- Artur Hanneman (Niemiec)
- Emil Peck (Niemiec)
- Hirniak (Ukrainiec)
- Buc (Ukrainiec)
- Stepan Wenhrynowicz - inspektor ds. szkół ukraińskich
W Sanoku placówki szkół podstawowych funkcjonowały w budynkach przy ul. Słowackiego, Sikorskiego, Lipińskiego i ul. Franciszkańskiej.
[edytuj] Arbeitsamt
[edytuj] Urząd ds. budownictwa
[edytuj] Urząd ds. leśnictwa
[edytuj] Urząd ds. zdrowia
- Włodzimierz Parafanowycz (Ukrainiec)
[edytuj] Gestapo
- oddział operacyjny Gestapo
- Dr Ludwig Hahn
- Grenzkommissariat Sicherheitspolizei (dowódcy placówki)
- Kurt Stawitzki
- Albert Schultz
- Julius Wagemann
- Hans Scheuringer
- Erich Braun
- funkcjonariusze :
- Lew Humeniuk
- Johan Linde
- Arnold Doppke
- Johan Bäcker
- Otto Kratzman
- funkcjonariusze :
[edytuj] Policja
- Wasyl Mizerny - powiatowy komendant pomocniczej policji ukraińskiej w Sanoku.
Posterunek policji niemieckiej znajdował się w Sanoku przy rynku głównym obok klasztoru franciszkanów.
[edytuj] Podział administracyjny powiatu
Powiat podzielony był na komisariaty wiejskie w Sanoku, Brzozowie i Baligrodzie. 15 listopada 1941 do powiatu sanockiego włączono 9 gmin położonych na wschód od Sanu m.in. Lesko i Ustrzyki Dolne, natomiast wyłączono gminę Rymanów, Jaśliska oraz komisariat brzozowski razem z gminami, które przyłączono do nowo powstałego powiatu krośnieńskiego. Do 1944 należał do krakowskiego później tarnowskiego okręgu wojskowego z nadkomendanturą polową nr 226 (Oberfeldkommandantur 226), Komendantura polowa w Sanoku oraz siedziba oddziałów Einsatzgroupp I (Einsatzkommandos I) oraz siedziba oddziału operacyjnego Gestapo pod dowództwem Dr Ludwika Hahna, której podlegał obóz koncentracyjny w Zasławiu - Zwangsarbeitslager Zaslaw.
[edytuj] Położenie
Całkowita powierzchnia powiatu wynosiła początkowo 2585,6 km², powiat liczył maksymalnie 245 704 mieszkańców. Był najbardziej wysuniętym na południowy wschód obszarem GG. Powiat sanocki graniczył z dwoma państwami Słowacją oraz Węgrami. Od wschodu graniczył z powiatem przemyskim a od północy i zachodu z krośnieńskim. Przez Sanok na rzece San w roku 1939 ustalona została granica międzypaństwowa niemiecko-sowiecka. Prawobrzeżna strona Sanoka oraz część powiatu sanockiego dostały się następnie w okresie wrzesień 1939 - czerwiec 1941 pod okupację sowiecką. Mieszkańcy tej części powiatu oraz Sanoka zostali następnie deportowani do białoruskiej i ukraińskiej części ZSRR. W październiku 1939 władze niemieckie wysiedliły do ZSRR również mieszkających w Sanoku Żydów (ponad 100 rodzin), których miejsce zajęła ludność ukraińska (1939 1800 osób, 1940 - ponad 3000 osób).
[edytuj] Landgemeinde - Urząd gminy
|
[edytuj] Gmina Bukowsko
Wybuch II wojny światowej ujawnił skrywane dotąd konflikty narodowościowe, jakie istniały tu przed wybuchem wojny. Dojrzewająca świadomość narodowa ludności ukraińskiej zmaterializowała się szeregiem ludobójczych aktów przemocy i pogromów. 12 września 1939 po wycofaniu się z Bukowska oddziałów słowackich, koalicjantów III Rzeszy, ludność polska i żydowska stała się obiektem ataków ukraińskich nacjonalistów i popierającej ją ludności [11], [12] W Bukowsku w czasie uroczystości po wkroczeniu Niemców nacjonaliści ukraińscy urządzili następnie okolicznościowe "przechrzczenie" Św. Jana Nepomucena na Iwana." [13], [14]. Dopiero wkroczenie do miasteczka jednostek Wehrmachtu położyło kres anarchii i pogromów. Niestety kilka miesięcy później administrację w mieście objęli za przyzwoleniem Niemców nacjonaliści ukraińscy. Nowy wójt, Ukrainiec Włodzimierz Mazur, okazał się aktywnym konfidentem gestapo znienawidzonym przez Polaków. W okresie okupacji na ludność miejscową denuncjowali przede wszystkim nacjonaliści ukraińscy. 4 marca 1940 na skutek donosów w Bukowsku - Niemcy urządzili obławę rewidując każde gospodarstwo. [15] Latem 1944 po pierwszych informacjach o akcjach UPA wymierzonych przeciwko ludności polskiej, wójt Mazur został wyrokiem sądu AK zastrzelony. Bukowsko było następnie palone przez bandy UPA trzy razy w marcu, kwietniu i listopadzie 1946 roku W tym też roku utraciło prawa miejskie.
W okresie wojny mieścił się w Bukowsku sztab niemieckich wojsk okupacyjnych gen. Würtza. W tym też czasie Bukowsko przynależało do placówki nr IV w Nowotańcu, podległej Komendzie Obwodu AK w Sanoku. We wrześniu 1944 podczas operacji dukielsko-preszowskiej w miasteczku stacjonowała niemiecka 68. Infanterie-Division (XXIV. Panzerkorps) oraz 96. Infanterie-Division pod dowództwem Generalleutnanta Richarda Wirtza, broniąca pozycji przed nacierającym od wschodu radzieckim 67 Korpusem piechoty oraz 167 i 129 Korpusem strzelców (107 Dywizji Piechoty).
[edytuj] Gmina Baligród
Istniał tu ruch konspiracyjny, działała placówka AK Baligród nr VII. Dowódcą od maja 1943 do 1944 był Jan Marciak „Dąb”.
30 lipca 1944 roku oddział UPA zamordował w lesie pod Baligrodem mieszkańców Średniej Wsi [16]. Z 5 na 6 sierpnia 1944 r. miasteczko zostało sterroryzowane przez silny oddział UPA, zamordowano 42 Polaków, spalono część zabudowań [17], [18]. W toku działań wojennych i późniejszych walk z UPA Baligród został w części zniszczony oraz doznał poważnych strat ludnościowych. Przez stacjonujących tu żołnierzy zwane było Diabligrodem, gdyż w czasie okupacji Niemcy wybrukowali część tutejszego rynku kamieniami z żydowskiego cmentarza.
[edytuj] Gmina Czarna
W latach 1939-1941-na mocy paktu Związku Radzieckiego z hitlerowskimi Niemcami, oraz 1944-1951 wieś należała do ZSRR. Od października 1941 do sierpnia 1944 r. wieś była siedzibą urzędu gminy. Miejscowość ta jak i Polany była czysto polska i dlatego w czasie II wojny światowej można było tu powołać aż dwa plutony AK i drużynę dywersyjną. Dowódcą Placówki AK był ppor.ppor. Bolesław Knebloch Łachman, a pierwszym dow. kpt. Bolesław Rudziński ps. Irka zast. por. Paweł Rudyński. W czasie wojny oddziały AK spaliły 2 zbiorniki z ropą w Czarnej.
[edytuj] Gmina Komańcza
12 września 1939 - po agresji Niemiec na Polskę wkroczyły do Komańczy jednostki Wehrmachtu, radośnie witane przez ukraińskich nacjonalistów. W lesie Orławica oprawcy hitlerowscy rozstrzelali 26 Romów, a we wrześniu 1943 roku trzech miejscowych Żydów. Jednak przedtem prawie wszystkich Żydów wywieziono do obozu zagłady w Zasławiu.
.jpg/180px-Sanok,_gimnazjum_(ul._Mickiewicza).jpg)
.jpg/180px-Sanok,_gimnazjum_(ul._Sobieskiego).jpg)
[edytuj] Gmina Lutowiska
W latach 1939-1941 miejscowość należała do ZSRR. Sowieci przeprowadzali nacjonalizację, czyli rabunek mienia bogatych Żydów i Polaków. Miejscowemu przedsiębiorcy Januszowi Ziółkowskiemu zabrali olejarnię, tartak i jedyną bieszczadzką spalinową elektrownię (Ziółkowski zelektryfikował Lutowiska zaledwie dwa lata wcześniej). Od października 1939 roku do sierpnia 1944 r. wieś była siedzibą urzędu gminy. W czerwcu 1942 r. Johann Bakcer i Arnold Doppke gestapowcy, którzy przybyli z Ustrzyk Dolnych, rozstrzelali ok. 650 miejscowych Żydów, kilku Polaków i 30 Romów. Na miejsce kaźni, ofiary spędziła i zwiozła policja ukraińska. Po zlikwidowaniu żydów spalono ich zabudowania, czyli całą drewnianą zabudowę zlokalizowana przy rynku oraz synagogę. W 1943 r. dokonano egzekucji na ludności w wąwozie za kościołem. Brali w niej udział gestapowcy Juni i Henemilck. 18 lipca 1944 roku Niemcy ewakuowali volksdeutschów, administrację, nadleśnictwo, pracowników kopalni ropy, wszystkich, którzy mogli im się przydać. Wywozili całe rodziny. 20-22 lipca 1944 r. wymordowano w Lutowiskach polskie rodziny, (np. Górali Góraszewskich, Kukurowskich, Raszowskich, Samborskich, Ziółkowskich. Federeszczaka). Nie jest do końca wyjaśnione, kto jest odpowiedzialny za tą zbrodnie, niektóre źródła przypisują to UPA.
.jpg/180px-Sanok_gimnazjum_(żwirki_i_wigury).jpg)
[edytuj] Gmina Zagórz
1 września 1939 - powstał w Zagórzu Ochotniczy Pluton Samoobrony w celu ochrony linii kolejowej, którego członkowie wspierali m.in. ewakuację ludności.Walki obronne z nacierającymi wojskami hitlerowskimi toczyła 3 Brygada Górska dowodzona przez płk. Jana Kotowicza wchodząca w skład grupy operacyjnej gen. bryg. Kazimierza Orlika-Łukoskiego. W dniu 9 września 1939 r. przez Zagórz do Ustrzyk wycofywali się żołnierze batalionu Obrony Narodowej Sanok (dowódca batalionu kpt. Tadeusz Kuniewski) i toczyli walki w celu opóźnienia marszu Niemców na wschód. Do 12 września1939 Zagórza bronił Ochotniczy Pluton Samoobrony. 12 września 1939 po agresji Niemiec na Polskę, wkroczyły do Zagórza jednostki Wehrmachtu, radośnie witane przez ukraińskich nacjonalistów.[19]. W Zagórzu działała w czasie wojny Placówka Zagórz nr X. OP-23, AK, którą dowodził Alojzy Bełza ps. „Alik” od V 1943 do I 1944 prowadząc działalność dywersyjną i sabotażową. W konspirację zaangażowani była – Olga Sulimirska, właścicielka dworu w Zasławiu, (gdzie był obóz pracy przymusowej) i rodziny Krasickich i Gubrynowiczów a ich zameczek, przy drodze do Poraża, był ważnym ogniwem akowskiej konspiracji w Obwodzie Sanok. Proboszcz – Ks. Władysław Wójcik – za pomoc udzielaną dla AK i uciekinierom został aresztowany i wywieziony do Oświęcimia. Od stycznia 1944 r. Placówką tut. AK dowodził ppor. Stanisław Żebrowski „Zebra”. We wrześniu 1944 r. wkroczyła tu po walkach AR.
Kwatera poległych żołnierzy AR znajduje się przy trasie z Sanoka do Leska.
[edytuj] Stadtkommisar - Urząd komisarza miejskiego
Po upadku Polski Ukraińcy samorzutnie przejęli władzę w mieście eliminując Polaków ze wszystkich stanowisk, burmistrzem został wówczas Stepan Wanczyckyj od 16 października 1939 do wiosny 1940
- Erich Märkl (junior) (Niemiec) - od wiosny 1940
- Josef Märkl (senior) (Niemiec) - od drugiej połowy 1940
- Johan Lazor (Niemiec) - do sierpnia 1944
- Zarząd miasta :
- Stepan Wanczyckyj (Ukrainiec) ukr. Степан Ванчицький (1888, Krasne - 1969, Sidney), adwokat, dziennikarz, organizator Proswity w pow. sanockim, w paździeniku 1939 zorganizował pronazistowski Український Комітет a następnie został przewodniczącym Української Народної Ради w Sanoku, zbiegł do Niemiec w lipcu 1944 a następnie wyemigrował do Australii.
- Wasyl Bławackyj (Ukrainiec) (1889-1944) ukr. Василь Блавацький, sanocki prawnik, ukraiński działacz społeczny na Łemkowszczyźnie, członek sanockiej Proswity, w roku 1926 zorganizował w Sanoku Лемківський Союз Кооператив oraz Сільського Господаря, do roku 1936 członek zarządu Towarzystwa Łemkiwszczyna, zginął na drodze z Sanoka do Lwowa 20 marca 1944,
- Stepan Car (Ukrainiec)
- Zarząd miasta :
[edytuj] Kościół
W wyniku podziału Polski i ustanowieniu niemiecko-radzieckiej na Sanie, dekanat sanocki został podzielony. W ZSRR znalazła się parafia Tyrawa Wołoska, część parafii Sanok (Bykowce, Międzybrodzie, Olchowce, Wujskie i Załuż). Po 21 czerwca 1941 cały dekanat znalazł się w Generalnym Gubernatorstwie. 30 listopada 1943 Załuż i Wujskie przyłączone zostały do dekanatu Lesko. 8 kwietnia 1945 utworzona została parafia Najświętrzego serca Pana Jezusa na Posadzie Olchowskie, która objęła Bykowce, Dolinę, Zahutyń i Stróże.
W Baligrodzie w roku 1940 został aresztowany przez sowietów ks. Chmurowicz, który następnie zmarł w więzieniu w Lesku. W parafii Wołkowyja został aresztowany przez Rosjan ks. Siuzdak za pomoc udzielaną uciekinierom.
Działalność duszpasterska i społeczna Kościoła do 1945 uległa znacznym ograniczeniom. Nie działała Akcja Katolicka i Caritas. Zniesione zostały święta polityczno-religijne 3 maja, zakazano śpiewania pieśni patriotyczno-religijnych Boże coś Polskę, Serdeczna Matko, odmawiania wezwania Królowo Korony Polskiej. Zniesione zostały święta kościelne Wniebowstąpienia Pańskiego, Boże Ciało, Piotra i Pawła, Wniebowstąpienia NMP. Nie odprawiano początkowo Mszy św. wieczornej. Porządek nabożeństw niedzielnych ustalił się po zmianach w ten sposób, że pierwsza msza św. cicha była o godz 7:00, druga o godz 8:00, trzecia o godz. 9:00. Suma z kazaniem i organami była odprawiana o godz. 16:00. U franciszkanów posługiwano się kazaniami ks. Totha. Franciszkanie odprawiali również Nowennę do Niepokalanego Poczęcia z codziennym kazaniem. Misje odbywały się w Nowotańcu w roku 1941. W miasteczku tym miały również w dniu 11 maja 1941 prymicje ks. Eugeniusza Tomaszewskiego. W roku 1941 odbyły się także rekolekcje parafialne w Bukowsku odprawiane przez franciszkanów, oraz Hoczwi. W roku 1943 odprawiono rekolekcje w Dudyńcach, Baligrodzie, Hoczwi, Lesku, w Sanoku w roku 1942 i 1943 u franciszkanów natomiast w roku 1944 w farze. W roku 1944 rekolekcje odbyły się jeszcze w Jasieniu, Lesku, Uhercach, Tarnawie Górnej, Baligrodzie i Hoczwi. Pasterka został odprawiona dwa razy w parafii Dudyńce. We wszystkich parafiach dekanatu sanockiego nauka religii odbywała się w szkołach w wymiarze jednej godziny w tygodniu. Dzwonów używano w parafiach Nowotaniec i Niebieszczany, dzięki interwencjom proboszczów u gubernatora Franka, udało się je oficjalnie uchronić od zarekwirowania. Wysoka frekwencją cieszyło się czterdziestogodzinne nabożeństwo stale odprawiane w kościele franciszkańskim.
Dla stacjonujących w Sanoku żołnierzy niemieckich odbywały się nabożeństwa, dla katolików najpierw u franciszkanów, natomiast dla protestantów w kościele pw. Przemienienia Pańskiego. Następnie nastąpiła zamiana protestanci uczęszczali na nabożeństwo do franciszkanów a katolicy do parafii. W Hoczwi odbywały się msze dla stacjonujących żołnierzy Wehrmachtu. Katolicy szanowali ustalony przez władze kościelne porządek mszy, dla protestantów na życzenie odprawiano Msze św. o godz 9:00 w parafii. U franciszkanów msze odprawiał potajemnie niemiecki duchowny katolicki, ksiądz Buchner, który był przy niemieckim wojsku pomocnikiem kapelana z zakazem odprawiania Mszy św.
Do najbardziej wzruszających mszy z udziałem ludności polskiej i wojska słowackiego dochodziło od wiosny 1941. Wiosną 1941 przed uderzeniem Niemiec na ZSRR w czerwcu 1941 w Zagórzu a po przerwaniu frontu w Ustrzykach Dolnych stacjonowały liczne oddziały armii słowackiej koalicjantów III Rzeszy. Miejscowa ludność nawiązywała z nimi wręcz przyjacielskie kontakty. Słowaccy żołnierze brali udział we wspólnych z Polakami mszach św. Na nabożeństwa przychodzili żołnierze zgrupowani w dużych oddziałach. Ludność polska mieszała się w kościele z wojskiem i razem śpiewała pieśni nabożne, a zwłaszcza do Matki Boskiej. Melodie naszych pieśni oraz ich treść były bardzo podobne do słowackich. Tak się utarło, że myśmy zaczynali jedna zwrotkę , a Słowacy śpiewali drugą. Jak wiadomość o tych nabożeństwach rozeszła się wśród ludzi, to przychodziły takie tłumy, że kościół ani połowy nie mógł pomieścić. Ludzie stali wokół kościoła zwartym tłumem i wspólnie z wojskiem w podniosłym nastroju śpiewali nabożne pieśni. Punktem kulminacyjnym było zawsze zakończenie , gdy żołnierze słowaccy gromkim głosem śpiewali swój hymn narodowy. Melodia tego hymnu jest niemalże identyczna z polskim hymnem. Wszyscy wstawali wówczas na baczność.[20]
Specjalne Msze św. miały miejsce również w Zagórzu po śmierci gen. Władysława Sikorskiego oraz po aresztowania gen. Grota-Roweckiego. Msze św. w intencji powstania warszawskiego obyły się w sierpniu 1944 w kościołach w Zagórzu, Porażu i Lesku.
Po zajęciu przez armię radziecką Sanoka i okolic w sierpniu 1944 rozszabrowanych zostało przez sowietów sprzęt kościelny i szaty liturgiczne, zniszczone zostały nuty i książki, na pastwę rabunków poszło również całe mienie plebańskie. W okolicach Sanoka i Rymanowa powstawały bandy rozbójnicze składające się ze zbiegłych z obozów w Rymanowie i Olchowcach jeńców sowieckich, które obrabowały m.in. plebanie w Nowotańcu, dwór w Nadolanach, i Woli Sękowej.
[edytuj] Ruch oporu
W okresie II wojny światowej w Sanoku mieściła się Komenda Obwodu AK, podzielona na 10 placówek. Komendantem Obwodu a następnie oddziału partyzanckiego o kryptonimie OP-23 został kpt. Adam Winogrodzki. Siedzibą komendy był zamek baronów Gubrynowiczów w Porażu. Powołano również Kierownictwo Dywersji (Kedyw). Członkowie organizacji podziemnej byli we wszystkich głównych urzędach i instytucjach starostwa sanockiego. W Wirtschaftamcie Jan Hołowiński, w Forstinspektoracie Józef Huppenthal i Antoni Kondyjowski, w policji granatowej Władysław Skałkowski, w Kripo Stanisław Wójcik, w bankowości Janina Czaja, w więzieniu Nestor Kiszka, w fabryce wagonów Filip Schneider, oraz w gestapo Rudolf Probst.
[edytuj] Oddziały niemieckie
W okresie od lutego do sierpnia 1944 (Akcja Burza) przez powiat sanocki przemieszczały się niemieckie oddziały: 23 pułk policji, 45, 96 i 68 dywizja piechoty, 24 korpus pancerny, 18 brygada SS [LIX Armee-Korps, 17 Armee, 96. I.D.; XXXXIV. Armee-Korps, 68.I.D. - (Heeresgruppe Südukraine); 24. Panzer-Division, 18. SS-Freiwilligen-Panzergrenadier-Division Horst Wessel.
Przypisy
- ↑ "Niektórzy duchowni greckokatoliccy o świadomości ukraińskiej pracujący w AAŁ angażowali się w działania polityczne z nadzieją utworzenia samodzielnego państwa – Ukrainy. Popierali oni najpierw struktury Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN), następnie Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA) czy tworzone u boku armii niemieckiej SS "Galizien", jako jednostek walczących o wolność Ukrainy. Akces do niej, jako kapelana, zgłosił m.in. ks. grekokatolicki z Sanoka Stepan Wenhrynowicz. Duchowni tej orientacji wspierali działania Ukraińskiego Komitetu Centralnego. [w:] S. Dziubyna, op. cit., s. 72; Krzysztof Z. Nowakowski, Administracja Apostolska Łemkowszczyzny w latach 1939-1947, (w:) Polska - Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, t. 3, Przemyśl 1996, s. 235.
- ↑ Józef Stachowicz. Miniony czas. Kraków 1994. str.171-174
- ↑ E. Zając, Holokaust Żydów sanockich, [w:] Tenże, Szkice z dziejów Sanoka, część I, Sanok 1998 . op. cit. Tomasz Tomasik "[…] Rano wyruszył tragiczny pochód z dziećmi, starcami, tobołami i innymi bambetlami przez Błonie na San. Tam znajdowała się łódź, którą przejeżdżali na drugi brzeg. Za Sanem też nie czekało ich nic dobrego. Stali się z dnia na dzień ludźmi bezdomnymi i bez żadnych środków do życia. Były wypadki, że Żydzi nie chcieli opuszczać swych domów. Czekali w nich na swoją śmierć, tyczyło się to przeważnie ludzi starszych, chorych i zniedołężniałych… W połowie listopada 1939 r. przewożono i przepędzano do Sanoka Żydów z różnych miejscowości, a więc z Krakowa, Bochni, Tarnowa, Krosna i Rymanowa; też z przeznaczeniem przepędzenia ich za San. Ludzie ci są krańcowo wyczerpani z zimna i głodu. W takim stanie oczekują na rozkaz, kiedy będą mogli przekroczyć rzekę. Jeżeli granicę przekraczają legalnie, idą przez most, jeżeli uciekają nielegalnie (za okupem), to muszą iść wpław przez lodowatą wodę sięgającą do pasa i wyżej, ale każdy chce ratować życie, mimo trudów i niebezpieczeństw. Polacy współczują Żydom, ale nic im pomóc nie mogą, bo za samo zbliżenie się do nich grozi kara śmierci […]."
- ↑ Hadasz Hochdorf "[…] W Sanoku już w październiku 1939 r. Niemcy wygnali Żydów za San. Kierował tą akcją untersturmführer Brand. Deszcz lał strumieniami, kiedy ludzi wypędzono z domów. Wieczorem dzień pierwej oznajmiono im, że do 6 rano mają opuścić Sanok i widziałam stojąc przy oknie, jak szły te tłumy w ulewie, z tobołkami na plecach w nieznane. Gestapowcy stali na moście Sanok-Olchowce i ściągali od ludzi wszystko, cokolwiek mieli wartościowego. Rewidowali gruntownie i wszystko zabierali, tak że ludzie przechodzili przez granicę jak żebracy… W Sanoku pozostało jeszcze kilka tysięcy ludzi, którym przyszło żyć w głodzie i upodleniu […]." w: [1]
- ↑ Zwas Mozes "[…] Po dwóch dniach naszego pobytu w Zasławiu zauważyliśmy wielki ruch. Gestapo łącznie z policją ukraińską otoczyło pewną grupę ludzi w liczbie około 4.000 osób, łącznie z kobietami i dziećmi i pędziło poza obóz w kierunku dworca. Tu załadowano ich do przygotowywanych 40 wagonów towarowych i pod pretekstem wyjazdu do Niemiec na roboty wieziono do Bełżca. Widok był straszny – zamieszanie – ruch – krzyk matek i płacz małych dzieci. Usłyszeliśmy kilka strzałów. Padło trupem kilka małych dzieci, które w popłochu oderwano od ich matek. Padło też trupem kilka osób starszych, które nie zdążyły na czas dostać się do wagonów. Jak się później dowiedzieliśmy, zawieźli wszystkich do Bełżca, do krematorium i tam spalili… Po kilku dniach, w trzecim transporcie, który również jechał do Bełżca, straciłem żonę i dziecko. Chciałem się dostać do transportu, lecz żona moja krzyczała – zostań! Nie wiem co się ze mną działo w tej chwili, dziwiłem się sobie później, jak mogłem ją samą z dzieckiem zostawić, stało się […]." [2]
- ↑ Lukas Friedli. Die Panzer Instandsetzung der Wehrmacht. Verlag Wolfgang Schneider, Uelzen, 207 stron. ISBN 3-935107-08-0. 2005
- ↑ Wojciech Sołtys: Księga pamiątkowa Szkół Ekonomicznych w Sanoku 1925-1995 : Od handlówki do ekonomika 1925-1995. Zespół autorów Marek Boczar i inni. Red. wyd. Wojciech Sołtys. Sanok : Komitet Obchodów Jubileuszu 70-lecia Szkoły i Dyrekcja Zespołu Szkół Ekonomicznych, 1995. strony 13-44
- ↑ NAC - Narodowe Archiwum Cyfrowe - Zbiory Zdigitalizowane [3]; sygnatury 2-5741, 2-5767, 2-5769,
- ↑ "Za ten stan dewastacji zbiorów polskiego muzeum regionalnego w Sanoku odpowiedzialność ponoszą okupanci hitlerowscy. Dla ścisłości należy dodać, że wielką przysługę w dziele zniszczenia oddali Niemcom ukraińscy nacjonaliści, którzy w chwili wkroczenia Niemców do Sanoka pozdzierali i poniszczyli polskie godła i pamiątki, i korzystając ze sposobnej chwili uchwycili w swe ręce administrację", "W połowie 1940 Kreisschulrat Willy Huber polecił przenieść "Muzeum Łemkiwszczyna" z pomieszczeń plebanii greckokatolickiej do gmachu zamkowego, w którym dotychczas mieściło się Muzeum Ziemi Sanockiej. Nowa placówka, działająca pod auspicjami Niemców otrzymała nazwę Ukraińskie Muzeum Łemkiwszczyna w Sanoku. Kustoszem muzeum mianowany został Ukrainiec, malarz Leon Getz. Adamowi Fastnachowi i Aleksandrowi Rybickiemu pracy w nowym, odpowiednio ukierunkowanym muzeum nie zaproponowano". [w:] Edward Zając. Zarys dziejów Muzeum Historycznego w Sanoku. str. 272., i 273
- ↑ Raport z dnia 30 lipca 1944. Ireneusz. w: Zeszyty Archiwum Ziemi Sanockiej. tom.7, 1939-144. 2007
- ↑ "Kiedy 12 września 1939 współdziałające z Niemcami oddziały słowackie opuściły miasto, ludność polska stała się obiektem grabieży i rozbojów inicjowanych przez ukraińskich nacjonalistów. Dopiero wkroczenie do Bukowska jednostek Wehrmachtu położyło kres anarchii." [w:]] Jerzy Zuba, "W Gminie Bukowsko" str. 19, Roksana, 2004, ISBN 83-7343-150-0
- ↑ "Ukraińcy sabotowali poczynania obronne ludności polskiej. Np. w Bukowsku, gdzie Polacy przygotowali rowy, okopy i zasieki, Rusini pokryjomu je niszczyli. W rozprężeniu spowodowanym brakiem polskich władz miały miejsce napady rabunkowe ludności ruskiej na Polaków i Żydów. W dniu 13 września Ukraińcy z pobliskich wsi dokonali napadu na Żydów w Bukowsku. "Polaków wtedy nie rabowali, bo ujął się za nimi ówczesny rejent Leon Jaworski, który cieszył się wielkim mirem wśród Ukraińców. W napadzie tym brały udział nawet dzieci. [w:] Zeszyty Archiwum Ziemi Sanockiej. S. Kopeć. "Bukowsko w II wojnie". str. 15, Sanok-Zagórz-Lesko 1939-1944 ISSN 1731-870X.
- ↑ tamże
- ↑ "Ostatnim rabinem bukowskiej gminy wyznaniowej był Hersz Lamer Szapiro, człowiek o bardzo dużym autorytecie wśród Żydów w tewj części Podkarpacia. Po zajęciu miasta przez Niemców 13 września 1939 Ukraińcy z okolicznych wsi dokonali rabunku sklepów żydowskich, a także częściowo ich mieszkań. [w:] Andrzej Potocki "Żydzi w Podkarpackim", str. 36 Libra, 2004, ISBN 83-89183-05-6"
- ↑ "Dzień wcześniej w godzinach wieczornych znaczna grupa uchodźców wyszła w kierunku granicy, po drodze jednak natknęła się na uzbrojonych Ukraińców, z którymi doszło do formalnej bitwy. W rewanżu Ukraińcy spowodowali nagonkę na miasto, w wyniku której nastąpiły aresztowania mieszkańców Bukowska. Ludność ukraińska zamieszkująca w strefie przygranicznej często z własnej inicjatywy wyłapywała przechodzących za granicę dokonując rabunku lub też zatrzymując uchodźców i dostarczając Niemcom, za co "etatowi łowcy" otrzymywali wynagrodzenie. Wiosną 1940 po ustąpieniu śniegów w okolicach wsi ukraińskich widywano na polach okaleczone i zrabowane z ubioru zwłoki wielu ludzi, którzy na własną rękę podążali za granicę". [w:] Andrzej Brygidyn. Kryptonim "San". str. 48-49, Relacje Jan Radożycki. SKW 1992.
- ↑ 30 lipca 1944 uzbrojeni Ukraińcy napadli na Średnią Wieś, uprowadzili stamtąd 12 Polaków, których zamordowali w lasach Żernicy Wyżnej. Jeden z pojmanych, Roman Gryziecki, zdołał uciec z miejsca kaźni. w: Józef Pawłusiewicz "Na dnie jeziora". str. 169-477., op.cit. Kronika parafii Hoczew.
- ↑ Pod wpływem tej wiadomości (zabicie 12 Polaków w Średniej Wsi) " mieszkańcy Baligrodu ks. Miezin, dr. Śmietana i dr. Schlarp udali się do przedstawiciela baligrodzkich Ukraińców aptekarza Osidacza, od którego uzyskali obietnicę, że mieszkający w Baligrodzie Ukraińcy zachowają spokój. Osidacz oświadczył jednak, że nie bierze odpowiedzialności za przybyszów. 5 sierpnia 1944 w niedzielę do Baligrodu weszli uzbrojeni Ukraińcy, którzy wymordowali Polaków wychodzących z kościoła, jak też znajdujących się w domach. Zamordowany został m.in. dr. Schlarp. Ogółem zamordowano w tym dniu 42 Polaków. Część ludności uciekła do lasu, skąd powróciła, gdy do miasteczka weszli Niemcy radośnie witani przez Polaków ", którzy odparli z tego terenu oddziały radzieckie. w: Zeszyty Archiwum Ziemi Sanockiej. tom 7. strona 104. op. cit. Kronika parafii Baligród
- ↑ "Gdy na początku sierpnia 1944. uciekające przed Rosjanami oddziały niemieckie opuściły Baligród, wszyscy wsłuchiwali się w wieści z frontu. W niedzielę 6 sierpnia w porze sumy przybyły oddziały, ale... UPA. Umundurowana sotnia 'Burłaka' ustawiła się w szpaler przed kościołem i zatrzymywała wychodzących przed czasem Polaków. Wiadomość dotarła do środka i ludzie przestali wychodzić. Strilci zamierzali po nich pójść, ale drogę do świątyni zasłonił własnym ciałem i autorytetem miejscowy ksiądz greckokatolicki. Zabrali więc 48 mężczyzn i zaprowadzili nad Hoczewkę, gdzie prawie wszystkich rozstrzelali. Bezprzykładna zbrodnia rozpoczęła panowanie terroru i strachu. Kiedy dwa dni później do Baligrodu wróciły oddziały niemieckie, które, jak się okazało, nazbyt się z ewakuacją pokwapiły, ludność powitała ich jak wybawicieli. w: Baligród. Wydawnictwo Pascal, Pascal Travel Club. Bielsko-Biała"
- ↑ "Wkraczających do miasta we wrześniu 1939 Niemców ukraińska część ludności witała szczególnie serdecznie. Najbardziej przygnębiająco działały na Polaków urządzane przez Ukraińców tzw. "pogrzeby Polski". Urządzono je m.in. w Sanoczku, Komańczy i Zagórzu. Tłum który szedł z trumną, symbolizującą Polskę, śpiewał w trakcie pochodu "Propała Polsza, propała na wiki, uż ne pomożut Francuzy, Angliki". Trumnę tą zakopano następnie na miejscowym cmentarzu z padliną.[w:] Zeszyty Archiwum Ziemi Sanockiej. Nr 7 str. 15. Sanok-Zagórz-Lesko 1939-1944. 2007
- ↑ Zeszyty Archiwum Ziemi Sanockiej. zesztyt 7. 2007. op.cit. E. Osika. Parę uzupełnień do art. A. Zagórskiego "O współpracy Słowaków z Armią Krajową
- ↑ W czerwcu 1945 Antoni Żubryd wyprowadził z gmachu urzędu przy ul. Sienkiewicza w Sanoku dziesięciu więźniów podejrzewanych o przynależność do Armii Krajowej. Nie zatrzymywany przez nikogo, wraz ze swą grupą oddalił się w stronę Krosna.
