Rymanów

Z Wikipedii

Współrzędne: 49°34' N 21°53' E49.5666667 21.8833333 (Rymanów)

Rymanów

krośnieński (podkarpacki)

Gmina
- rodzaj

Rymanów
miejsko-wiejska

Burmistrz

Jan Rajchel

Powierzchnia

12,39 km²

Położenie

49° 34' N
21° 53' E

Liczba mieszkańców (2004)
- liczba ludności
- gęstość

3608
291,2 os./km²

Strefa numeracyjna
(do 2005)

Kod pocztowy

38-480

Położenie na mapie Polski

Rymanów

TERC10
(TERYT)

3182507084

Miasta partnerskie

Nowowołyńsk

Urząd miejski³

ul. Mitkowskiego14a
38-480 Rymanów
tel. 13 435-50-06; faks 13 435-57-65

Strona internetowa miasta

Rymanów – miasto w woj. podkarpackim, w powiecie krośnieńskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Rymanów. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj. krośnieńskiego.

Według danych z 31 grudnia 2004, miasto miało 3608 mieszkańców.

Spis treści

1 Położenie geograficzne
2 Historia
3 II wojna światowa w Rymanowie
4 Obóz jeńców radzieckich w Rymanowie Stalag 327
5 Bibliografia
6 Związani z Rymanowem
7 Religia
8 Infrastruktura i transport
9 Sport i rekreacja
- 9.1 Kluby sportowe
- 9.2 Obiekty sportowe
10 Zobacz też
11 Linki zewnętrzne

[edytuj] Położenie geograficzne

Rymanów położony jest w Beskidzie Niskim na terenie Dołów Jasielsko-Sanockich. Teren pomiędzy Rymanowem a Iwoniczem jest nazywany Beskidem Rymanowskim, którego granice wyznacza dolina Jasiołki na zachodzie i Jezioro Sieniawskie na wschodzie. Dookoła Rymanowa wznoszą sie wzgórza o wysokości do 615 m n.p.m. (tzw. Wzgórza Rymanowskie), na których znajdują się elektrownie wiatrowe, napędzane wiejącymi od południa ciepłymi fenami.

Przez miasto przepływa rzeka Tabor, (która w dolnym biegu nosi nazwę Morwawa (Morawa)). W północnej dzielnicy miasta (Posadzie Dolnej) do rzeki Taboru wpada rzeka Raczta. Tabor ma długość około 30 km.

[edytuj] Historia

Synagoga Bejt-ha-kneset w odbudowie (maj 2005)

Wnętrze synagogi (maj 2005)

Kościół parafialny

Pierwsze wzmianki odnotują Rymanów miasto jako Ladisslaulia (1376), Laslaw (1413), Rymanów (1415), Rimanow (1423), Rymanow (1433),Rimanowo (1485),Rymandur (jidysz, XIX w.) Rymanów (1863). Rymanów i okolice zamieszkiwane były już od czasów neolitu. Potwierdzają to znaleziska z tego okresu w postaci półfabrykatów, narzędzi krzemiennych , znalezione na polach między Rymanowem a Iwoniczem. Spotykamy tu pozostałości osad z okresu kultury łużyckiej. Wzgórze nad rzeką Tabor, na którym mieści się miasto, na szlaku do Lwowa było dogodne do umiejscowienia obronnego grodu.

Założenie miasta na prawie magdeburskim powierzył książę Władysław Opolczyk synowi Nikolasa Reymanna, Mikołajowi Reymanowi w 1376, pod nazwą Ladisslaulia, prawdopodobnie na cześć księcia Władysława. Bp. Wacław Hieronim Sierakowski i bp Jerzy Albrecht Denhoff (w 1701), w czasie wizytacji odnotowali, że XIV istniała tu pierwotnie osada de Lassel, Laslaw założona przez Sobiesława Oleśnickiego.

W I poł. XV wieku rozpoczęto tu budowę zamku z inicjatywy Dobiesława z Oleśnicy i Sienna, uczestnika bitwy pod Grunwaldem i dowódcy oblężenia Malborka powstaje nowy zamek. Dobiesław został właścicielem okolicy dzięki małżeństwu z Katarzyną Gorajską - córką podskarbiego koronnego Dymitra z Goraja, (który z Iwanem z Klecia w 1377 roku od Ludwika Węgierskiego otrzymał Goraj (województwo lubelskie) i potomka Iwoni z Goraja -sędziego chełmskiego - właściciela dóbr rymanowskich). W 1413 r. odbył się - ślub Katarzyny Gorajskiej i Dobiesława Oleśnickiego. Z późniejszego okresu zachowane są informacje o bardzo częstym pobycie Katarzyny w Rymanowie, wraz ze swoimi 11 dziećmi.

W 1409 r. król Władysław Jagiełło odbył przez Rymanów podróż z Koszyc, przez Preszów, Stropkov, Beskid, Jaśliska do Sanoka. Wtedy Dobiesław gościł w Rymanowie króla Władysława Jagiełłę,który podarował Pietę dla Kościoła. Rymanów otrzymał też przywilej na organizowanie dwóch jarmarków. Gród ten posiadał wtedy oprócz zamku, dwa przedmieścia ( Posada Dolna i Posada Górna), bramy wjazdowe; np. krakowską, węgierską, lwowską, oraz rozwinięte rzemiosło.

W roku 1440 również biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki bratanek Dobiesława Oleśnickiego, odbył tędy podróż z Budapesztu, przez Stropkov, Kiewesz, Beskid, Jaśliska, Rymanów do Sanoka. Od XVI wieku, prowadzi tędy szlak handlowy do Bardejowa i historycznego regionu Zemplín. W 1441 r. - po śmierci Dobiesława, właścicielką zamku została jego żona, Katarzyna Gorajska Oleśnicka, która pisała się już "z Rymanowa", a następnie syn Andrzej Sienieński(zm. 1494), podkomorzy sandomierski i wnuk Wiktor Sienieński -Wiktoryn (ok. 1463- 31 marca 1530) kasztelan małogoski, który też w 1517 roku uzyskał Goraj (województwo lubelskie).

Na początku XVI w. Rymanów otrzymał od Aleksandra I Jagiellończyka przywilej na organizowanie jarmarków i własnych składów.

W 1537 r. - kolejnym właścicielem został Zbigniew Sienieński, kasztelan sanocki.

W 1567 r. - jego córka wyszła za Andrzeja Stadnickiego, który stał się kolejnym panem tych ziem.

Do połowy XVI wieku, Rymanów był własnością rodziny Sienieńskich z Sienna, Zbigniewa oraz jego ojca, krzewicieli kalwinizmu. Kalwinizm przetrwał w Rymanowie do końca trzeciej wojny północnej.

W roku 1547 bp Jan Dzieduski obłożył klątwę biskupią właściciela Rymanowa kasztelana sanockiego Zbigniewa Sienieńskiego o zabór kościoła katolickiego w Króliku Polskim i zamienienia świątyni na zbór kalwiński.

Jan Sienieński (kasztelan) (1532-1580), kasztelan Halicki - wyruszył wraz z mieszkańcami Rymanowa na wojnę z Moskwą w lipcu 1580 r. i zmarł w tym roku 1 sierpnia w Słucku. Wspólny nagrobek jego i żony Zofii Sienieńskiej ze Spaniowa, c. Jerzego Paniowskiego (Starosty Żydaczewskiego), znajduje się w kościele w Rymanowie. Przez wiele lat Jan Sienieński był właścicielem tego grodu. Miał czterech synów Zbigniewa, Jana, Łukasza, Samuela, Mikołaja. Anna z Siennów, b. żona Krzysztoforeckiego, Spilcze miała córki: Zofię, Katarzynę, Elżbietę, II Zofię, Barbarę, Reginę i Cecylię

W 1595 r. - Marcin Stadnicki, brat Andrzeja kupił od Zbigniewa Sienieńskiego Rymanów. Wiadomo, że gruntownie wyremontował on kościół. Można przypuszczać, że rozbudował także fortalicjum. Po jego śmierci, żona na swą siedzibę wybrała Rymanów. Jej córka Helena wyszła za Michała Zebrzydowskiego.

W czerwcu 1624 r. przez okoliczne miejscowości przeszedł oddział Tatarów paląc i niszcząc osady oraz mordując ludność a potem w Rymanowie stacjonowali w 1655 r. protestanci Szwedzi doprowadzając miasto do ruiny. Dwa lata później protestant Jerzy II Rakoczy wspierając Szwedów w marcu 1657 r. rozprawił się z ludnością tego grodu, paląc zabudowania i mordując mieszkańców. W 1672 w czasie wojny z Turcją, gdy oblegano Lwów, Nuraddyn Sołtan napadał na grody nad Wisłokiem m.in. po Biecz, niszcząc miasta i biorąc ludność w jasyr lub mordując. Hetman Jan Sobieski w trakcie wyprawy na czambuły, dysponując zaledwie 3000 jazdy, pobił kilkudziesięciotysięczne wojska tatarskie, uwalniając 44 000 niewolników. W 1674 r. - Jan Opaliński, który przejął dobra rymanowskie po Zebrzydowskich, wystawił dokument (dotyczący popostwa w Wołtuszowej) podpisany "dano na zamku moim rymanowskim". Po śmierci Opalińskiego zamek przeszedł na krótko na własność Jana Samuela Czartoryskiego, który wydał rozporządzenie o odwoływaniu się od wyroków sądu miejskiego do zamku rymanowskiego. Rymanów wielokrotnie padał ofiarą napadów, nie tylko wojsk szwedzkich, czy rosyjskich ale nawet zbójnickich. Jeden z nich miał miejsce w 1677 r.

W XVII i XVIII w. zamek i dobra rymanowskie i powróciły do Franciszka Stadnickiego, do rodziny Stadnickich. W 1702 i w 1704 r. znowu dochodzi do walk ze Szwedami, a potem miasto wyludnia się w wyniku panującej zarazy. Najbardziej niszczą gród wojska rosyjskie. W 1731 r. Teresa Stadnicka poprzez małżeństwo z Józefem Kantym Ossolińskim wniosła Rymanów w posagu do rodziny Ossolińskich.

Konfederację z Józefem Kantym Ossolińskim na czele, wspierają mieszczanie, tocząc walki pod Leskiem 16 czerwca 1764r. i Brzozowem przeciw Rosjanom 18 czerwca 1764 r..

W latach 1768-1772 wzmacniają Konfederatów barskich biorąc udział w zjeździe pod Sieniawą koło Rymanowa, gdzie się zebrało aż 6 tys. ochotników.

Do 1772 miasteczko należało administracyjnie do ziemi sanockiej województwa ruskiego a w czasach zaboru austriackiego - do cyrkułu leskiego, następnie sanockiego. Staraniem Józefa Kantego Ossolińskiego rozpoczęto budowę w Rymanowie kościoła parafialnego, Józef Kanty Ossoliński -wojewoda wołyński mimo posiadania zamków w Dukli i Lesku, po klęsce Konfederatów i rozbiorze Polski zamieszkał w Rymanowie. W 1775 roku osiadł tu na stałe wycofując się z życia politycznego. Jego żona Teresa Stadnicka była ostatnią przedstawicielką rodu Stadnickich, zmarła 6 maja 1776 r. i została pochowana w Klasztorze w Karmelu koło Zagórza, a potem przeniesiono jej trumnę do Kościoła do Leska , gdzie umieszczono tablice z napisem; "Teresa z hrabiów na Żmigrodzie Stadnickich, herbu Śreniawa, Ossolinska, Wojewodzina, Wołyńska w Rymanowie, zmarła dn. 6 maja 1776 r. w Zagórzu u OO. Karmelitów pochowana."

W 1780 r. Józef Kanty Ossoliński wybudował w Rymanowie kościół i w tym roku został w nim pochowany w krypcie, w pięknym sarkofagu i umieszczono tam również zwłoki jego żony. Budowa świątyni ukończona została przez jego córkę; Annę Teresę z Ossolińskich Potocką.

W 1786 r. - Rymanów po raz kolejny stał się posagiem i po ślubie Teresy Ossolińskiej z Józefem Potockim przeszedł w ręce Potockich. Małżeństwo mieszkało na stałe w Wiedniu a zamek w tym czasie mocno już podupadł. W 1794 r. Anna Teresa Potocka z Ossolińskich odsprzedała Rymanów rodzinie Potockich, w której posiadaniu byli do XX w. Anna Potocka z Działyńskich wybudowała w XVIII w. Szkołę Snycerską w Rymanowie jednak po cofnięciu dotacji przez Sejm zaprzestała szkolenia.

W 1798 r. - miasto kupił Franciszek Skórski. Postanowił jednak nie inwestować w zamek, który wymagał ogromnych nakładów finansowych. Po reformie administracyjnej w 1864 Rymanów został siedzibą powiatu sądowego i urzędu gminy Rymanów starostwa sanockiego w austriackim kraju koronnym Galicja.

W 1839 r. w wyniku ogromnego pożaru wywołanego przez Żydów, którzy podpalili gospodarcze zabudowanie należące do proboszcza, zniszczeniu uległ kościół (odbudowany został w 1841 r.), niemal całe miasto oraz kilka sąsiednich wsi.

W 1872 r. Anna Potocka (1846-1926) i Stanisław Antoni Potocki podpisali kontrakt kupna Rymanowa. Wiosną 1874 r. wybuchła epidemia cholery. Dwór w Rymanowie stał się punktem aptecznym rozdzielającym leki wśród chorych. Anna Potocka osobiście odwiedzała chorych, niosła radę, lekarstwa i żywność. Anna i Stanisław Potoccy założyli szkółkę rzeźbiarską dla chłopców, a następnie szkółkę koronkarską dla dziewcząt. 16 sierpnia 1876 r. podczas spaceru Anny Potockiej (autorki "Mojego pamiętnika") z dziećmi jeden z synków Józef odkrył źródło lecznicze wody. Badania użyteczności wody trwały do 1879 r. Dzięki temu odkryciu Potoccy stali się załozycielami Rymanowa Zdroju.Syn Stanisława Antoniego Potockiego i Anny z Działyńskich Potockiej -Jan Nepomucen Potocki h. Pilawa ( 1867- 1942 w Rymanowie-Zdroju) – został właścicielem Zakładu Zdrojowego w Rymanowie. Był on posłem, działaczem społecznym.

W roku 1898 miasteczko liczyło 3704 osób, w tym 1889 wyznania rzymskokatolickiego i 1751 mojżeszowego oraz 328 domów. Działały poczta i telegraf w Rymanowie oraz gimnazjum żeńskie.

W 1907 roku zostało założone Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół" z inicjatywy doktora Ignacego Bieleckiego, który przez cały okres istnienia tej organizacji był jej prezesem.

W latach 1934-1938 Rymanów był siedzibą apostolskiego administratora Łemkowszczyzny.

[edytuj] II wojna światowa w Rymanowie

W dniu 8 września 1939 wkroczyły do Rymanowa Zdroju wojska słowackie. Następnego dnia, czyli 9 września 1939 r., doszło pod Rymanowem do bitwy ze zmotoryzowanym niemieckim oddziałem z I Dywizji Górskiej gena Kublera Grupy Geiger dowodzonej przez Pickera. Opór stawiały oddziały 3 Brygady Górskiej płka Jana Kotwicza oraz 2 pułk Korpusu Ochrony Pogranicza Karpaty pod dow. Jana Zachodnego z Batalionu KOP Dukla i Komańcza. Poległo kilkunastu żołnierzy. Miasto ostrzeliwane przez ciężką artylerię wroga, zostało znacznie zniszczone i zajęte przez Niemców.

9 września 1939 Niemcy odchodzą na wschód, miasto przekazali Słowakom, którzy powołali ukraińskiego burmistrza – kolaboranta, który ustanowił nowy, ukraiński zarząd miasta. Hitlerowcy zarządzili, by ludność żydowska w ciągu 24 godzin przekroczyła linię Sanu, i udała się do sowieckiej strefy okupacyjnej. Prawie wszyscy zastosowali się do tego zarządzenia, choć wielu potajemnie wracało do Rymanowa.

22 marca 1942 roku okupacyjne władze miasta przystąpiły do sporządzenia rejestru Żydów w Rymanowie oraz zgromadzonych tu Żydów z okolicznych wiosek mimo nie utworzenia getta w dosłownym znaczeniu.

13 sierpnia 1942 roku wszystkich Żydów zgromadzono na rynku, część wywieziono do obozu w Płaszowie, część do obozu w Bełżcu, a część do lasu w okolicach Tylawie, na stoku góry Błudna, gdzie tego dnia rozstrzelano ich wraz z Żydami z Dukli i Jaślisk - w sumie ok. pół tysiąca osób.

W jesieni 1939 r. w Rymanowie został utworzony kurierski korytarz przerzutowy Jaga do 1942r., a potem u Potockich Kora, kierowany przez pora Józefa Raka. W maju 1940 r. podjął przeprawę przez zieloną granicę do Węgier, uzbrojony i umundurowany oddział WP, pod dow. Karola Andersa i został rozbity przez ukraińskich nacjonalistów. Ujęto 9 żołnierzy,których rozstrzelano. Stanisław Dankiewicz kierował tu oddziałem NSZ (Narodowe Siły Zbrojne). Ruchowi oporu w jesieni 1939 r. przewodniczył Henryk Stankiewicz z Posady Jaćmierskiej. potem po spotkaniach pora Stanisława Pieńkowskiego poznaniaka, (który został inspektorem Inspektoratu ZWZ Krosno ) z Michałem Rajchlem, powołano Placówkę ZWZ (AK) Róża (z komendantem ppor. Mieczysławem Białasem), wchodzącego w skład I Batalionu Obwodu ZWZ AK Krosno OP-15.

Akcje ZWZ AK na terenie Placówki w Rymanowie Róża;

15 sierpnia 1943 r. dokonano pod dow. Antoniego Penara (Grzywacz) z iwonickiej placówki, ataku na garbarnię rymanowską w której zginął Józef Kazura z Iwonicza,
28 lutego 1944 r. - został wysadzony zbiornik z 270 tonami ropy naftowej na stacji PKP Rymanów-Wróblik Szlachecki.
7 czerwca 1944 r. - wysadzono pociąg .
2 sierpnia 1944 r. - oddział Franciszka Kochana stoczył walkę z kolumną SS Galizien w okolicy Rymanowa, w której zginęło 3 SS-manów.
21 sierpnia 1944 r. - patrol plutonu mjra Adama Winogrodzkiego dowodzony przez kpra Polano zaskoczył Niemców, w szkole w Puławach, zdobywając; broń, 5 koni, i 2 wozy z żywnością, z obuwiem i sprzętem wojskowym .

W czasie okupacji zginęło ok. 2 tys. mieszkańców (50%). Rymanów został zniszczony w 60% i po wojnie odbudowany.

[edytuj] Obóz jeńców radzieckich w Rymanowie Stalag 327

W marcu 1940 roku Niemcy rozpoczęli na terenie przy garbarni budowę 30 baraków stuosobowych. Początkowo przybywali w nich żołnierze niemieccy.

Po niemieckim ataku na ZSRR, w Rymanowie, w jesieni 1941 r., gdy przybył pierwszy transport około 3 tysięcy jeńców, został zorganizowany obóz jeniecki Stalag 327 dla sowieckich żołnierzy, istniejący do 1943 r., w którym przetrzymywano około 7000 jeńców.

Komendantem obozu był; kpt. Schubert z Wermachtu, a zastępcą; leutnant Metlinka.

Krwawo skończyła się próba ucieczki 150 jeńców, jak i też akcja partyzancka GL z Gorlic zorganizowana pod dow. G. Wodzika i A. Zawiejskiego wiosną 1943 r.

W jesieni 1941 roku wybuchła w obozie epidemia tyfusu plamistego. Dziennie umierało nawet po 100 osób, których ciała grzebano na powstającym cmentarzu. W wyniku epidemii do lutego 1942 roku zmarło ok. 8 000 jeńców oraz kilkudziesięciu mieszkańców Rymanowa i okolicznych wsi. W wyniku nieludzkiego traktowania i tyfusu zmarło ponad 10 000 ludzi, a niektórzy podają nawet kilkanaście tysięcy jeńców.

Likwidacja obozu odbyła się wiosną 1943 roku, gdy Niemcy rozstrzelali niezdolnych fizycznie do transportu jeńców a około 2500 wywieziono do Obozu w Szebiach i Olchowcach k. Sanoka, a z tego część skierowano do Rzeszy.

[edytuj] Bibliografia

Bolanowski K., Mateszek S.: Rymanów. Dzieje miasta I Zdroju. Rymanów 1985 r.
Michalak J.: Rymanów-Rymanów Zdrój i okolice, Krosno 1995r.

[edytuj] Związani z Rymanowem

Władysław Opolczyk - książę, zatwierdził lokalizację Rymanowa na prawie magdeburskim w dniu 15 marca 1376 r . Stąd pierwsza nazwa "Ladisslaunia" a kolejna z dokumentu 1413 r. od imienia wystawcy "Laslaw"
Dobiesław Oleśnicki (Dobiesław z Oleśnicy) h.Dębno (zm. 1440)- wojewoda sandomierski, uczestnik bitwy pod Grunwaldem i dowódca oblężenia Malborka, budowniczy nowego zamku w Rymanowie, fundator kościołów.
Józef Ossoliński - chorąży sandomierski, wojewoda wołyński, syn Franciszka Maksymiliana Ossolińskiego podskarbiego Królestwa i starosty sandomierskiego, właściciel Rymanowa od 1745 r. Pod koniec życia osiadł na stałe w Rymanowie. Jego staraniem powstały: plebania i kościół parafialny pw. Św. Wawrzyńca.
ks.Józef Salezy Ossoliński z Balic h. Topór ( po 1734-1789) ok. 1780 senator, Starosta Sandomierski, Wojewoda Podlaski, konfederat. Syn Józefa Ossolińskiego
Ignacy Bielecki (1862–1963) żył 102 lata, lekarz i społecznik, zasłużony dla miasta, twórca muzeum "Rymanoviana"
Stanisław Wyspiański (1869-1907) w latach 1901 i 1903 przebywał w Rymanowie Zdroju na kuracji. Odwiedzał wtedy w Żarnowcu M. Konopnicką. W pobliżu sanatorium, w którym mieszkał, znajduje się pomnik wzniesiony na jego cześć z wersami wiersza. W najtańszym pokoju willi "Leliwa", namalował na ścianie piękne słoneczniki. W czasie I wojny światowej w "Leliwie" został urządzony szpital dla rannych żołnierzy i w szpitalu ściany zostały zamalowane na biało, wraz z nimi słoneczniki, które zostały zupełnie zniszczone.
Isidor Isaac Rabi (1898-1988) - ur. w Rymanowie laureat nagrody Nobla, profesor fizyki, dyrektor Instytutu Promieniowania, przyspieszył produkcję bomby atomowej.

[edytuj] Religia

Żydowski cmentarz, tzw. kirkut, założono w Rymanowie w II połowie XVI w. Miejsce to zwano kiedyś Żydowską Górą. Do dzisiaj zachowało się na nim 800 macew, m.in. ta upamiętniająca austriackich żołnierzy wyznania mojżeszowego, którzy zginęli podczas walk w okolicy Rymanowa. Na szczycie wzgórza stoją dwa ohele, grobowce: cadyka Menachema Mendla i jego żony, cadyka Cwi Hirscha i jego syna cadyka Józefa Friedmana. Oba groby są celem pielgrzymek Żydów z wielu krajów. Chasydzi przybywają tutaj na rocznicę śmierci cadyka (jorcait), każdego roku 19 ijara według kalendarza żydowskiego. Szukają tu duchowego wsparcia i składają swoje prośby spisane na karteczkach, tzw. kwitełech. W 1904 r. głównym kantorem Rymanowa był Israel Schorr. W Rymanowie urodził się również Isidor Isaac Rabi laureat nagrody Nobla.