Historia Chin
Z Wikipedii
Chiny są jednym z państw o najdłuższej tradycji politycznej, a obok Egiptu, Mezopotamii i Indii także jednym z najstarszych ośrodków cywilizacyjnych świata. Tradycja historyczna Chin sięga ok. 1700 r. p.n.e., a na jej orbicie pozostają również sąsiednie kraje, tj. Japonia, Korea Południowa i Północna, Mongolia, Wietnam, Tajwan oraz Tybet, który został przyłączony do Chin na początku lat 50. XX wieku.
Spis treści |
[edytuj] Zarys historii Chin
Pierwsze ślady pojawienia się przodków człowieka (Homo erectus) pochodzą sprzed ponad miliona lat – wykopaliska w Yuanmou i Lantian. Za najsłynniejszego przodka ludzi w Chinach uchodzi człowiek pekiński sprzed 250-400 tys. lat.
Najwcześniejsze ślady osadnictwa homo sapiens (na podstawie datowania radiowęglowego pozostałości upraw prosa) pochodzą z VII tysiąclecia p.n.e. i zaliczane są do tzw. kultury Peiligang. Pierwsze pozostałości zabudowań z okresu późnego neolitu zlokalizowane są w dolinie Huang He.
W V tysiącleciu p.n.e. na terenie dzisiejszych Chin powstała rolnicza kultura Yangshao. Najbardziej znaczące pozostałości tej kultury zostały znalezione podczas wykopalisk w Banpo (半坡) w okolicach Xi'anu (西安). Około roku 2500 p.n.e. została wyparta przez kulturę Longshan. Wykopaliska archeologiczne, w szczególności w Sanxingdui i Erlitou zawierają świadectwa cywilizacji epoki brązu. Pierwsze świadectwa pisane (tzw. napisy na kościach wróżebnych) pochodzą z III tysiąclecia p.n.e.
Chińska tradycja – utrwalona m.in. w Zapiskach historyka – mówi o legendarnych Pięciu Cesarzach. Jeden z nich, Żółty Cesarz, uważany jest za przodka wszystkich Chińczyków.
[edytuj] Najstarszy okres
Chiny są jednym z najstarszych państw świata, formującym się już od mniej więcej 2200 r. p.n.e. Pierwsze wzmianki historyczne sięgają Dynastii Shang rządzącej od ok. 1700 r. p.n.e. i ten okres jest powszechnie uważany za najpóźniejszą datę powstania Chin. Spekuluje się, że w rzeczywistości poprzedzała ją półlegendarna Dynastia Xia, której pozostałości zapewne czekają na odkrywcę.
Według tzw. modelu dyfuzyjnego państwo chińskie miało początek w dolinie Huang He i stamtąd rozprzestrzeniło się na inne kierunki. Pierwsze chińskie miasta powstały już za Shangów. Następna dynastia, Zhou rządziła od 1122 do 256 r. p.n.e. i poszerzyła granice państwa chińskiego: na południe po rzekę Jangcy i na północ po Mandżurię. W drugiej połowie okresu panowania tej dynastii, toczyły się walki między książętami dzielnicowymi. Uznawali oni tylko nominalnie zwierzchność władców dynastii.
Na podstawie odkryć archeologicznych z XX wieku uważa się obecnie, iż na obszarze Chin istniały niezależne, rozwinięte kultury. Przykładowo, obok kultury dynastii [Shang] (w rejonach [Anyang] – wschód Chin, nad Huang He) istniała zaledwie w odległości 1,1 tys. km na południe (w rejonach Sanxingdui) kultura diametralnie odmienna.
[edytuj] Okresy Wiosen i Jesieni oraz Walczących Królestw
Okres między VIII i III wiekiem p.n.e. uważa się za najbardziej płodny w chińskiej starożytności. Dzieli się go na dwa podokresy przypadające na drugą połowę panowania dynastii Zhou – Okres Wiosen i Jesieni (722-481 r. p.n.e.) oraz Okres Walczących Królestw (481-221 r. p.n.e.).
To podczas tej epoki działali najsłynniejsi chińscy filozofowie zaliczani do rdzennie chińskich szkół filozoficznych – konfucjanistów, jak m.in. Konfucjusz, Mencjusz, Xunzi; taoistów – Laozi, Zhuangzi i Liezi; legistów – Han Fezi, Li Si; moistów – Mozi i innych.
To wtedy powstały pierwsze dzieła historyczne, a także utarły się kanony poetyckie, architektoniczne itd. Ze względu na dużą liczbę współistniejących państw i państewek Chiny cechowały się wówczas pluralizmem idei, który nie powtórzył się już w epokach późniejszych. Z tego powodu można je porównywać m.in. z ówczesną Grecją.
[edytuj] Narodziny Cesarstwa Chińskiego
Ważny etap w państwowości chińskiej nastał po zjednoczeniu całych Chin pod berłem krótkotrwałej dynastii Qin z lat 221-207 p.n.e. Jej założycielem był Qin Shi Huang (Pierwszy Cesarz Dynastii Qin), nazywany także Czengiem, który jako władca Państwa Qin podbił walczące między sobą królestwa. W 221 r. p.n.e. obwołał się cesarzem, rozpoczął budowę Wielkiego Muru, wprowadził jednolity standard chińskiego pisma, monet, wag i miar. Ze stolicy w Xianyangu zarządzał cesarstwem za pomocą potężnego, totalitarnego aparatu administracyjnego. Pomimo śmierci władcy i szybkiego upadku jego rodu, Cesarstwo Chińskie przetrwało aż do 1911 r.
W latach 206 p.n.e. – 220 n.e. panowała dynastia Han. Powstała wtedy kultura chińska znana do dnia dzisiejszego, do Chin dotarł buddyzm. Państwo zwiększyło swoje rozmiary terytorialne, zachowując centralizacją władzy wprowadzoną przez Pierwszego Cesarza. Rządy oparto na biurokracji kultywującej ideologię konfucjańską, która pozostała najważniejszym system etycznym w Chinach do upadku cesarstwa i w następnych wiekach wypłynęła znacząco na państwa z chińskiego kręgu kulturowego – Koreę, Japonię i Wietnam. Za Hanów powstał jedwabny szlak, ciągnący się od Chin przez Indie, Syrię aż do Morza Śródziemnego.
Upadek dynastii Han, przyniósł trwający od III do schyłku VI wieku okres chaosu, który zakończyło w 581 r. panowanie dynastii Sui. Władcy Sui skonsolidowali Chiny i rozpoczęli budowę Wielkiego Kanału, jednego z największych projektów hydrotechnicznych w historii ludzkości.
W okresie dynastii Tang (618-907) kultura chińska oraz buddyzm osiągnęły wysoki poziom rozwoju, a Jedwabny Szlak był najważniejszym szlakiem handlowym świata. Chiny stały się najnowocześniejszym państwem globu, w bezprecedensowy sposób otworzyły się również na wpływy z zewnątrz. Za panowania Tangów osiedlali się w Chinach zoroastryści, chrześcijańskie, muzułmanie i Żydzi.
W pierwszej połowie panowania dynastii Song trwał rozkwit cywilizacji i kultury, który rozpoczął się za Tangów. W drugiej północy kraju zagrozili Kitanowie, którzy założyli tam państwo Liao (907-1125). Ich miejsce zajęli następnie Dżurdżeni, którzy utworzyli tam własne państwo Jin (1115-1234). Chińska dynastia Song władała wówczas południową częścią Chin. Znamienne, że najeźdźcy sami ulegli sinizacji.
Podobny schemat powtórzył się w przypadku Mongołów. XIII wiek to okres podboju Chin przez Czyngis-chana, którego wnuk Kubilaj-chan ogłosił się cesarzem i założył dynastię Yuan. Mongołów wygnało inspirowane religijne powstanie, na czele którego stanął były mnich buddyjski, Zhu Yuanzhang.
Od roku 1368 do 1644 panowała ostatnia, rdzennie chińska dynastia Ming. Nastąpiła stabilizacja polityczna i gospodarcza, w XIV wieku Chiny osiągnęły szczyt rozwoju swej kultury i technologii. Jego symbolem było wzniesienie od nowa Wielkiego Muru, a także wyprawy morskie admirała Zheng He, który dotarł m.in. do Indii, na Bliski Wschód i do Afryki. Kolejni cesarze przyjęli jednak doktrynę izolacjonizmu, którą w 1600 udało się przełamać jezuitom. Założyli oni wówczas misję na dworze w Pekinie.
Koniec panowania dynastii Ming przyniósł okres rozbicia państwowego i gospodarczego. Rozpoczął się okres walki z kolonistami europejskimi. W wyniku ataku i podboju Mandżurów (wezwanych przez Portugalczyków z kolonii Makau do stłumienia powstania) wyrosła nowa dynastia Qing (1644-1911). Pod koniec XIX w. Chiny były jednym z najbiedniejszych państw świata. W latach 1840-1860 stoczyły z Francją i Wielką Brytanią trzy przegrane wojny opiumowe, które doprowadziły do wybuchu największego w dziejach kraju powstania chłopskiego (powstanie tajpingów, 1851-1864) oraz zmieniły cesarstwo chińskie w kraj półkolonialny. Opór względem zagranicznych kolonizatorów doprowadził w latach 1899-1901 do kolejnego powstania, zwanego Powstaniem Bokserów.
[edytuj] Upadek cesarstwa i Republika Chińska
Obserwując modernizację w Japonii, chińscy intelektualiści chcieli reformować swój kraj na modę zachodnią. W 1911 kolejni gubernatorzy prowincji zaczęli stwierdzać, że to już koniec cesarstwa i Dynastii Mandżurskiej, nie było rewolucji, ani żadnych walk. Nie miał kto efektywnie sprawować władzy, pierwszy prezydent Sun Jatsen (pinyin: Sun Zhongshan) oddał władzę generałowi, który dowodził armią w czasie Powstania Bokserów (Yuan Shikai) W 1912 uchwalono tymczasową konstytucję oraz otwarto Zgromadzenie Narodowe (partia Kuomintang). Chińska demokracja nie przetrwała próby czasu. Kraj szybko pogrążył się w chaosie, a po władzę nad regionami sięgnęli lokalni przywódcy.
Agresja i okupacja Chin ze strony Japonii w latach 1931-1945 przyniosła powstanie ruchów wyzwoleńczych. Brak porozumienia między Kuomintangiem a KPCh (Komunistyczna Partia Chin) doprowadziła do wojny domowej (1946-1949) zakończonej zwycięstwem Armii Ludowo-Wyzwoleńczej. W 1949 proklamowano ChRL. Przeciwnicy KPCh schronili się na wyspie Tajwan.
[edytuj] Chińska Republika Ludowa
KPCh zdobyła początkowo autentyczne poparcie ludności i rozpoczęła reformy społeczne, które dopiero z czasem przybrały radykalny charakter. Przewodniczący KPCh od 1943 r. Mao Zedong (współzałożyciel partii Kuomintang, którą później zwalczał) został jednocześnie przewodniczącym Chińskiej Republiki Ludowej proklamowanej w Pekinie 1 października 1949 roku.
W 1954 uchwalono konstytucję i przystąpiono do budowy państwa socjalistycznego. Po klęsce idei Wielkiego Skoku, przy pomocy której Mao chciał w przyspieszonym tempie budować komunizm, przewodniczący stracił wpływy w partii. W 1960 r. nastąpił rozłam radziecko-chiński i Chiny znów popadły w izolacjonizm. W 1959 Chiny bezprawnie podbiły suwerenne państwo Tybet, w wyniku czego zginęła lub wyemigrowała znaczna część ludności, została zniszczona większa część dziedzictwa kulturowego i eksploatują surowce materialne i gospodarcze państwa do dnia dzisiejszego.
W 1966 r. wszczęta została "rewolucja kulturalna", przy pomocy której Mao Zedong chciał się pozbyć opozycji w partii. Organizując bunt hunwejbinów rozpoczął walkę z inteligencją, tradycyjną kulturą chińską, a także z religią. Okres ten zapoczątkował powstanie Czerwonych Khmerów – ekstremistycznego ugrupowania kambodżańskich komunistów. Rewolucja kulturalna spustoszyła Chiny, a zbuntowana młodzież została zesłana na wieś, co odcisnęło piętno na całym pokoleniu chińskiej inteligencji. Do miast wkroczyło wojsko. W 1972 r. miał miejsce tzw. pucz Lin Biao, zakończony jego ucieczką do ZSRR i katastrofą lotniczą nad Mongolią.
Po śmierci Mao (1976) nastąpiła walka wewnątrz KPCh. W 1978 przyjęto nową konstytucję. Zaczęto walkę z tzw. bandą czworga (żoną Mao i grupą działaczy politycznych, zwolenników "rewolucji kulturalnej"), która kontynuowała linię Mao. W grudniu 1978 roku władzę przejęli reformatorzy, którym przewodził Deng Xiaoping.
[edytuj] Reformy gospodarcze na przełomie XX i XXI wieku
XII Zjazd KPCh (1982) dokonał krytycznej oceny sytuacji i polityki Mao. Uchwalono nową konstytucję. Rozpoczęto budowę gospodarki rynkowej – w ChRL pojawiły się reklamy i specjalne strefy ekonomiczne. Chińscy studenci zaczęli wyjeżdżać za granicę, a cudzoziemcy przyjeżdżać do Chin. W latach 80. nastąpił renesans chińskiej kultury, dokonany przez pokolenie doświadczone przez rewolucję kulturalną. To wtedy narodziła się nowa literatura, symbolizowana przez Gao Xingjiana, laureata literackiego Nobla z 2000 r., a także nowe kino, które tworzyli tacy twórcy jak Zhang Yimou i Chen Kaige. Lata 80. to także narodziny kultury popularnej w ChRL. To wtedy narodził się chiński rock'n'roll (patrz: Cui Jian) i wybuchła moda na muzykę disco. Okres ten był przerwany przez reakcje partyjnego betonu, takie jak kampania przeciw zanieczyszczeniom duchowym (1983), czy przeciw hurtowej okcydentalizacji (1986).
Lata 80. przyniosły także rozkwit ruchu prodemokratycznego rozwijanego przez takich myślicieli jak Fang Lizhi. Jesień Ludów w Europie Wschodniej zradykalizowała postulaty reformatorów i przeraziła partyjny beton. Do starcia obu frakcji doszło wiosną 1989 r. na placu Tiananmen, gdzie trwała wielotygodniowa studencka manifestacja. Na początku czerwca partia postanowiła ją stłumić. Doszło do masakry, w której w całym Pekinie zginęło kilkaset, a nawet kilka tysięcy osób.
W początkach lat 90. trwało ochłodzenie, ale potem znów nastąpiła odwilż, która objęła życie gospodarcze i kulturalne. W ostatniej dekadzie XX wieku Chiny miały najszybciej rozwijającą się na świecie gospodarkę (wzrost w tempie ok. 9 proc. rocznie). Kraj – przede wszystkim jego nadmorska część na wschodzie i południu – przeszedł szybką modernizację. Zbudowano m.in. drugą po USA sieć dróg szybkiego ruchu, wprowadzono internet, telefonię komórkową. Dzięki handlowi zagranicznemu i inwestycjom zagranicznym szybko rozwijała się m.in. produkcja ubrań, sprzętu AGD, komputerowego oraz aut. W odniesieniu do krajowych przedsiębiorstw – wzorem Japonii i Korei Płd. – Chiny prowadziły jednak politykę protekcjonistyczną, wychodząc z założenia, że pozwoli to im nadrobić zaległości wobec zagranicznej konkurencji. W myśl tej polityki ograniczano w Chinach ściganie naruszeń m.in. praw autorskich i patentowych.
W sferze polityki w latach 90. wprowadzono m.in. demokratyczne wybory na najniższym lokalnym szczeblu władzy, chociaż zdaniem zagranicznych obserwatorów w wielu przypadkach są one fikcją, albo podlegają wpływom nomenklatury, przedsiębiorców, a także lokalnych rodów, które na prowincji odnawiają swoje podkopane przez komunizm wpływy. Komunistyczna Partia Chin nazywa obecnie panujący ustrój "socjalizmem o chińskich właściwościach" i od XIV zjazdu w 2003 r. pozwala m.in. biznesmenom na wstępowanie w swoje szeregi. Legitymacji takiemu postępowaniu nadaje "zasada trzech reprezentacji" Jiang Zemina.
Na przełomie XX i XXI wieku znacznie powiększył się katalog wolności obywatelskich w Chinach, posunęła się również deideologizacja życia społecznego – od totalitaryzmu do autorytaryzmu. Zlikwidowano system kartek zakupowych, a obywatele mogą swobodnie podróżować po kraju, co wywołało największą migrację w historii ludzkości – ze wsi do miast przeniosło się 140 mln obywateli. Z jego powodu zreformowano system rejestracji (tzw. hukou), który przywiązywał obywatela do miejsca zameldowania i utrudniał mu podejmowanie pracy. Mimo to, migranci w miastach z powodu luk w przepisach nadal pozostają obywatelami drugiej kategorii. Rośnie także liczba zagranicznych podróży Chińczyków, którzy w USA i Europie Zachodniej stanowią najliczniejszą grupę zagranicznych studentów.
Na początku XXI w. uwidoczniła się ogromna luka w dochodach i rozwoju między bogatym Wschodem i zbiedniałym Zachodem. Zdaniem socjologów, może ona w przyszłości prowadzić do napięć społecznych. Partia komunistyczna nadal stara się nie dopuścić do powstania jakiejkolwiek opozycji. Dlatego, obok względnej swobody życia gospodarczego, naukowego i kulturalnego, Chiny wprowadzają cenzurę mediów, w tym – internetu.
Zobacz też: tianxia.
[edytuj] Historia rozszerzona wg chińskiej periodyzacji
Poniższe zestawienie zawiera w ujęciu chronologicznym najbardziej istotne wydarzenia z dziejów Chin w okresie ok. 2205 p.n.e. – 2000)
Pierwsze dynastie (do 221 p.n.e.)
- dynastia Xia (2100-1600 p.n.e.)
- dynastia Shang (1600-1100 p.n.e.)
- dynastia Zhou (1100-221 p.n.e.)
- zachodnia dynastia Zhou (1100-771 p.n.e.)
- wschodnia dynastia Zhou (770-256 p.n.e.)
- Okres Wiosen i Jesieni (770-476 p.n.e.), patrz też Konfucjanizm (od V wieku p.n.e.)
- Okres Walczących Królestw (475-221 p.n.e.)
Cesarstwo Chińskie
- dynastia Qin (221-207 p.n.e.)
- dynastia Han (206 p.n.e.-220)
- zachodnia dynastia Han (206 p.n.e.-24)
- dynastia Xin (8-23)
- wschodnia dynastia Han (25-220)
- zachodnia dynastia Han (206 p.n.e.-24)
- Epoka Trzech Królestw (220-280)
- królestwo Wei (220-260)
- królestwo Shu Han (221-263)
- królestwo Wu (222-280)
- dynastia Jin (265-420)
- zachodnia dynastia Jin (265-316)
- wschodnia dynastia Jin (317-420)
- dynastie Południowe i Północne (420-589)
- dynastie Południowe
- dynastia Song (420-479)
- dynastia Qi (479-502)
- dynastia Liang (502-557)
- dynastia Chen (557-589)
- dynastie Północne
- północna dynastia Wei (386-534)
- wschodnia dynastia Wei (534-550)
- północna dynastia Qi (550-577)
- zachodnia dynastia Wei (535-556)
- północna dynastia Zhou (557-581)
- dynastie Południowe
- dynastia Sui (581-618)
- dynastia Tang (618-907)
- Pięć Dynastii i Dziesięć Królestw (907-960)
- późniejsza dynastia Liang (907-923)
- późniejsza dynastia Tang (923-936)
- późniejsza dynastia Jin (936-946)
- późniejsza dynastia Han (947-950)
- późniejsza dynastia Zhou (951-960)
- dynastia Song (960-1279)
- północna dynastia Song (960-1127)
- południowa dynastia Song (1127-1279)
- dynastia Liao (Państwo Kitanów) (916-1125)
- dynastia Jin (Państwo Dżurdżenów) (1115-1234)
- dynastia Yuan (Mongolska) (1279-1368)
- dynastia Ming (1368-1644)
- dynastia Qing (Mandżurska) (1644-1911)
- I wojna opiumowa (1839-1842)
- powstanie tajpingów (1851-1864)
- II wojna opiumowa (1856-1860)
- reformy dynastii Qing (1864-1872)
- wojny z Japonią, Francją i W. Brytanią (1872-1897)
- powstanie bokserów (1897-1900)
- ostatni cesarz chiński dynastii Qing (Henry Aisin Gioro Puyi) (1906-1967)
- Republika Chińska (1912-1924)
- Kuomintang (1912- )
- wojna domowa, agresja japońska (1924-1941)
- Długi Marsz
- II wojna światowa, wojna ludowowyzwoleńcza (1941-1949)
- Republika Chińska na Tajwanie (1949- )
- Chińska Republika Ludowa (1949- )
- Wielki Skok Naprzód (1958)
- podbicie Tybetu (1959)
- rewolucja kulturalna (1966-1976)
- Trzecie Plenum KC KPCh (grudzień 1978)
- masakra na placu Tian'anmen (4 czerwca 1989)
- przyłączenie Hongkongu (1997) i Makao (1999)
- przemiany w Chinach na przełomie XX i XXI wieku (1990- )
Periodyzacja chińska na podst. A Chinese-English Dictionary, pod red. Wei Dongya, Foreign Language Teaching And Research Press, Pekin, 1995.
[edytuj] Zobacz też
[edytuj] Linki zewnętrzne
- Bartosz Jakubiak, Cesarskim szlakiem przez Chiny – historia XVII-wiecznej podróży Europejczyka przez Państwo Środka w magazynie Histmag
Historia Afganistanu • Historia Armenii • Historia Arabii Saudyjskiej • Historia Azerbejdżanu • Historia Bahrajnu • Historia Bangladeszu • Historia Bhutanu • Historia Birmy • Historia Brunei • Historia Chin • Historia Cypru • Historia Filipin • Historia Gruzji • Historia Indii • Historia Indonezji • Historia Iraku • Historia Iranu • Historia Izraela • Historia Japonii • Historia Jemenu • Historia Jordanii • Historia Kambodży • Historia Kataru • Historia Kazachstanu • Historia Kirgistanu • Historia Korei Południowej • Historia Korei Północnej • Historia Kuwejtu • Historia Laosu • Historia Libanu • Historia Malediwów • Historia Malezji • Historia Mongolii • Historia Nepalu • Historia Omanu • Historia Pakistanu • Historia Rosji • Historia Singapuru • Historia Sri Lanki • Historia Syrii • Historia Tadżykistanu • Historia Tajlandii • Historia Timoru Wschodniego • Historia Turcji • Historia Turkmenistanu • Historia Uzbekistanu • Historia Wietnamu • Historia ZEA
