Literatura angielska
Z Wikipedii
 |
Ten artykuł wymaga dopracowania zgodnie z zaleceniami edycyjnymi. Po naprawieniu wszystkich błędów można usunąć tę wiadomość. |
Literatura angielska zwykle odnosi się do dzieł literackich stworzonych w języku angielskim w samej Anglii. Zwykle włącza się też twórczość literacką w językach staroangielskim i średnioangielskim.
[edytuj] Historia
[edytuj] Średniowiecze (ok. 700-1485)
Średniowieczna literatura staroangielska wyrasta z tradycji oralnej staronordyckich skaldów i saksońskich skopów oraz z łacińskiej tradycji mnichów działających na terenie Wysp Brytyjskich. W wyniku oddziaływania kultury oralnej Beda Czcigodny w VIII w. zapisał pierwszy utwór literatury angielskiej - hymn Caedmona.
Działania króla Alfreda Wielkiego i wpływ reformy kluniackiej spowodowały, że pod koniec X w. rozkwita piśmiennictwo w języku staroangielskim. W tym czasie spisano m.in., datowany nawet na VIII w., największy epos tych czasów - Beowulfa. Z tych czasów pochodzi też świadczący o zakorzenianiu się wiary chrześcijańskiej na Wyspach Brytyjskich The Dream of the Rood (Sen o Krzyżu).
Po zdobyciu Anglii w 1066 przez Normanów na język staroangielski silny wpływ wywarł, należący do grupy języków romańskich język normański. W wyniku mieszania się tych dwóch języków powstał język średnioangielski. Język ten używany był przez średnie warstwy społeczne, do których też docierał powiew kultury francuskiej. W wyniku tego powstawały romanse rycerskie oparte na lokalnej tradycji germańskiej, najczęściej nawiązujące do wątków arturiańskich. Do najbardziej oryginalnych utworów należy tutaj anonimowy Pan Gawen i Zielony Rycerz (ang. Sir Gawain and the Greene Knight). Ten prąd znalazł swoje podsumowanie w napisanej przez Sir Thomasa Malory schyłkowej Śmierci Artura (ang. Le Morte Darthur).
W tym okresie rozwijała się też liryka religijna, której najlepszym przykładem jest anonimowy poemat Perła (ang. Pearl).
Szczytowym osiągnięciem normańskiego średniowiecza w Anglii są przypominające konstrukcją Dekameron Boccacciego Opowieści kanterberyjskie (ang. The Canterbury Tales) Geoffreya Chaucera. O znaczeniu dzieła decyduje wielość zastosowanych form literackich, oryginalnośc opowieści, a także zawarty w nim unikalny obraz społeczeństwa tamtych czasów.
Równie ważnym i skomplikowanym dziełem tego okresu jest Widzenie o Piotrze Oraczu (ang. Piers Plowman) Williama Langlanda. Alegoryczne wizje tytułowego Piotra w mistycznej formie przekazywały radykalny moralny program życia ludzkiego i społecznego.
[edytuj] Humanizm renesansowy
Po wprowadzeniu w Anglii prasy drukarskiej przez Williama Caxtona w 1476, rozpoczął się rozkwit literatury w języku angielskim. W wyniku reformacji rozprzestrzeniły się liturgie w językach lokalnych, co w Anglii zaowocowało powstaniem The Book of Common Prayer, modlitewnika, który wywarł trwały wpływ na literacką angielszczyznę.
Z nadejściem renesansu zmianie uległy kanony piękna oraz estetyka prozy i poezji angielskiej. Poezja renesansowa stanęła niejako w opozycji do średniowiecznej, pomału odchodząc od alegorii i tematów religijnych. W pierwszych latach epoki humanizmu poeci angielscy często naśladowali wzorce włoskie, na przykład dwaj znaczący twórcy tego okresu Thomas Wyatt i Henry Howard, hrabia Surrey wprowadzili jako pierwsi w poezji angielskiej schemat metryczny sonetu.
[edytuj] Czasy elżbietańskie
Do najważniejszych autorów tego okresu należą: William Szekspir, Christopher Marlowe, Thomas Campion, Edmund Spenser.
Oprócz Szekspira, do najważniejszych postaci teatru elżbietańskiego należeli Christopher Marlowe, Thomas Dekker, John Fletcher i Francis Beaumont. Jak twierdzi Anthony Burgess, gdyby Marlowe nie został w wieku 29 lat ugodzony sztyletem podczas burdy tawernianej, mógłby zapewne rywalizować z samym Szekspirem, lub nawet go przewyższyć talentem poetyckim. Warto wspomnieć, że był on rówieśnikiem Szekspira (urodził się parę tygodni po nim) i prawdopodobnie dobrze go znał. Jednakże tematyka poruszana przez Marlowe’a różni się znacznie od szekspirowskiej, skupiając się najbardziej na moralnym dramacie człowieka epoki renesansu. Marlowe był zafascynowany nowymi możliwościami, jakie stwarzała nowoczesna nauka, ale i obawiał się ich. Sięgnąwszy do niemieckiej tradycji, dał Anglii postać Doktora Faustusa, naukowca i czarnoksiężnika trawionego obsesją na punkcie zdobywania wiedzy i pragnieniem wykorzystania potęgi ludzkiej do samych jej granic. Otrzymuje on nadprzyrodzone dary, które pozwalają mu nawet cofnąć się w czasie i poślubić Helenę Trojańską, lecz u kresu swego 24-letniego paktu z diabłem, musi oddać mu w zamian swoją duszę. Mroczni bohaterowie Marlowe’a mają nieco wspólnego z postacią samego dramaturga, którego przedwczesna śmierć pozostaje niewyjaśniona. Marlowe znany był z ateizmu, prowadził raczej niepraworządne życie, utrzymywał wiele kochanek, miał kontakty z londyńskim światem przestępczym. Istnieją teorie, że mogło to jedynie stanowić przykrywke dla jego działalności szpiegowskiej na rzecz Elżbiety I, sugerujące iż owo "przypadkowe ugodzenie sztyletem" mogło być zaplanowanym zabójstwem dokonanym przez wrogów korony angielskiej.
[edytuj] Czasy jakobickie
Po śmierci Szekspira główną postacią świata literackiego stał się poeta i dramaturg Ben Jonson. Jego estetyka jednak sięga wzorcami raczej do średniowiecza niż do współczesnych mu prądów – swoje postacie buduje on na bazie teorii humorów. Zgodnie z tą ówczesną koncepcją medyczną różnice w zachowaniu wynikały z dominacji jednego z czterech "humorów" ciała (krwi, flegmy, czarnej żółci i żółtej żółci) nad pozostałymi. Humory te były wiązane z czterema pierwiastkami świata: powietrzem, wodą, ogniem i ziemią. Jonson korzystał z niej do kreowania typów lub wzorców zachowania, choć już Szekspir porzucił ją na korzyść nowoczesnej psychologizacji. Jednak Jonson był mistrzem stylu i doskonałym satyrykiem. W swojej sztuce Volpone pokazuje on jak grupa łakomych na posag osób zostaje wyprowadzona w pole przez bogatego artystę, by w końcu podłość mogła zostać ukarana, a cnota nagrodzona.
W stylu Jonsona były także utwory pisane przez duet Beaumont i Fletcher, którzy choć nie tak utalentowani jak Shakespeare to napisali doskonałą komedię Rycerz Ognistego Pieprzu. Komedia w pięciu aktach (ang. The Knight of the Burning Pestle), naigrywającą się z właśnie powstającej klasy średniej, a szczególnie z tych nowobogackich, którzy usiłowali określać smak literacki bez specjalnej znajomości literatury. W sztuce tej para sklepikarzy wchodzi w zatarg z zawodowymi aktorami, usiłując zmusić ich, aby ich niepiśmienny syn zagrał główną rolę w sztuce. Zostaje on błędnym rycerzem, który jako główną część swojego rynsztunku ma tłuczek. Wykonywanie zadań, mających na celu zdobycie serca ukochanej, ustawia młodzieńca w komicznych sytuacjach bardzo podobnych do opisanych w Don Kichocie, z tym że wtedy jeszcze Don Kichot nie był napisany. Jednym z głównych osiągnięć tej pary dramaturgów było wskazanie, jak bardzo feudalizm i rycerskość przeszły w snobizm i udawanie, oraz zwrócenie uwagi na powstanie nowych klas społecznych.
Innym popularnym gatunkiem dramatu ery jakobickiej był spopularyzowany przez Johna Webstera i Thomasa Kyda dramat zemsty. Kilka wyrafinowanych dramatów zemsty napisał także George Chapman, jednak jest on głównie pamiętany ze względu na swoje tłumaczenie Homera, które miało głęboki wpływ na całą literaturę angielską i było nawet inspiracją dla cenionych utworów poetyckich Johna Keatsa.
Przeprowadzone w tym okresie tłumaczenie tzw. Biblii Króla Jakuba jest po dziś dzień uważane za jedno z największych przedsięwzięć translatorskich w historii języka angielskiego. Rozpoczęte w roku 1604, a zakończone w 1611, stanowi ono uwieńczenie wysiłków adaptacyjnych rozpoczętych jeszcze przez Williama Tyndale'a. Stało się ono standardowym tekstem Biblii w kościele anglikańskim, a niektórzy uważają je za największe dzieło literackie wszech czasów. Projekt ten był prowadzony przez samego króla Jakuba I, który nadzorował prace czterdziestu siedmiu uczonych. Chociaż pojawiło się wiele innych tłumaczeń Biblii na angielski, a niektóre są powszechnie uważane za wierniejsze oryginałowi, to wiele osób ze względów estetycznych woli Biblię Króla Jakuba, której fraza miała przypominać melodię hebrajskiego oryginału.
Obok Shakespeare'a, którego postać dominuje nad początkowymi latami XVII wieku, do głównych ruchów poetyckich tego okresu zalicza się poezję metafizyczną, której głównym przedstawicielem był John Donne. Nurt ten działał pod wpływem kontynentalnego baroku i treść wierszy opierał z jednej strony na chrześcijańskim mistycyzmie, a z drugiej na tematach erotycznych. W sferze metaforyki pojawiały się takie niekonwencjonalne i "niepoetyczne" słowa jak "kompas" czy "komar", dzięki czemu uzyskiwano efekt zaskoczenia. Na przykład w jednym z wierszy Donne'a (Valediction: Forbidding Mourning) dwa punkty igły kompasu są przyrównane do dwojga kochanków – kobieta, która czeka w domu, powiązana jest z centrum instrumentu, zaś jej kochanek wyruszający w daleką drogę od niej, z dalekim i ruchliwym końcem igły. W poezji tej wciąż przewija się paradoks i oksymoron jako wyraz strachu i niepokoju będących wynikiem okryć naukowych i geograficznych, które wstrząsnęły dotychczas stabilnym światem duchowych pewników, wytrącając człowieka z pozycji w centrum wszechświata. Oprócz metafizycznej poezji Donne'a ceniona jest też czysto barokowa poezja tego okresu. Poezja ta służyła tym samy celom, co inne sztuki piękne baroku. Jej wysoki, oczyszczający, epicki i religijny styl miał przekonywać nowo powstające grupy protestanckie do powrotu do rzymskiego kościoła. Poeci tego nurtu (np. Richard Crashaw) prezentowali silną katolicką wrażliwość i pisali poezję w duchu kontrreformacji, łącząc odpowiednio mistycyzm z poczuciem wyższości wiary katolickiej.
[edytuj] Czasy karolińskie
W okresie tym wyróżniali się poeci Cavalier.
[edytuj] Czasy republiki i protektoratu
Najważniejsi autorzy tego okresu to: John Milton i Andrew Marvell.
[edytuj] Czasy restauracji
Najważniejsi autorzy tego okresu to: John Dryden, Aphra Behn i John Bunyan.
[edytuj] Czasy augustiańskie
Najważniejsi autorzy tego okresu to: Alexander Pope, Daniel Defoe, Henry Fielding, Laurence Sterne i Samuel Richardson.
[edytuj] Czasy epoki wrażliwości
Do najważniejszych autorów tych czasów należeli: Samuel Johnson, Ann Radcliffe, Henry Mackenzie, Laurence Sterne, William Collins, Thomas Gray, Edward Young i George Crabbe.
[edytuj] Romantyzm
Najważniejsi autorzy okresu Romantyzmu to: William Blake, William Wordsworth, Lord Byron, Percy Bysshe Shelley, John Keats, Jane Austen.
[edytuj] Czasy wiktoriańskie
Najważniejsi autorzy tego okresu to: Charles Dickens, siostry Brontë, William Makepeace Thackeray, George Eliot, Alfred Tennyson, Robert Browning, Elizabeth Barrett Browning, Lewis Carroll, Edward Lear.
[edytuj] Czasy edwardiańskie
Najbardziej znanymi autorami tych czasów byli Edward Morgan Forster i Rudyard Kipling.
[edytuj] Czasy Jerzego V i VI
Najbardziej znanymi autorami tych czasów byli poeci okresu wojny: Rupert Brooke, Isaac Rosenberg, Edmund Blunden i Siegfried Sassoon.
[edytuj] Modernizm
Do najbardziej znanych autorów okresu Modernizmu należą: D.H. Lawrence, Virginia Woolf, Herbert George Wells, George Orwell, Aldous Huxley, J. G. Ballard, Thomas S. Eliot, W. H. Auden, Stephen Spender, Ted Hughes, Philip Larkin, Muriel Spark, Daphne du Maurier, Margaret Drabble, Iris Murdoch, Kingsley Amis, Graham Greene, G. K. Chesterton, P. G. Wodehouse, Vita Sackville-West i Agatha Christie.
[edytuj] Postmodernizm
Do najważniejszych autorów okresu Postmodernizmu należą: John Fowles, Julian Barnes, Martin Amis, Ian McEwan, Angela Carter, Will Self, Andrew Motion i Salman Rushdie.
[edytuj] Angielscy laureaci literackiej nagrody Nobla
- Rudyard Kipling, 1907
- John Galsworthy, 1932
- Thomas Stearns Eliot, 1948
- Sir Bertrand Russell, 1950
- Sir Winston Churchill, 1953
- Sir William Golding, 1983
[edytuj] Listy związane z literaturą angielską
- Lista pisarzy angielskich
- Lista angielskich nagród literackich
- Pisarze i poeci anglojęzyczni
[edytuj] Inne literatury związane z literaturą angielską
Przy innym podejściu do tematu mianem literatury angielskiej określa się każdą twórczość literacką w języku angielskim, niezależnie od miejsca jej powstania i pochodzenia jej autora. W skład tak pojętej literatury angielskiej wchodzą (co najmniej częściowo):
- literatura amerykańska,
- literatura australijska,
- literatura irlandzka,
- literatura kanadyjska,
- literatura nowozelandzka,
- literatura południowoafrykańska,
- literatura szkocka,
- literatura walijska.
Czasami kolokwialnie literatura angielska jest utożsamiana z literaturą brytyjską.
[edytuj] Bibliografia
- Przemysław Mroczkowski, Historia literatury angielskiej, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1993 (tam też obszerna bibliografia w układzie tematycznym)
