Protestantyzm na Śląsku Cieszyńskim
Z Wikipedii
| Część serii dotyczącej Luteranizmu |
|
 |
|
| Godło: Róża Lutra Hymn: Warownym grodem |
|
| Geneza | |
|---|---|
| Ludzie | |
|
Marcin Luter |
|
| Księgi zgody | |
|
Konfesja Augsburska |
|
| Teologia i sakramenty | |
|
Konsubstancjacja |
|
| Luteranizm w Polsce | |
|
Kościół Ewangelicko- |
|
| Organizacje | |
Silna obecność Kościoła ewangelicko-augsburskiego a także, w znacznie mniejszym stopniu, innych wyznań protestanckich na Śląsku Cieszyńskim, stanowi do dziś jeden z głównych czynników, wyróżniających ten region od innych, w większości katolickich regionów Polski. Protestanci stanowią znaczny procent ludności (od 10 do 50 %) w takich miejscowościach Śląska Cieszyńskiego, jak Cieszyn, Skoczów, Ustroń, Goleszów i Hażlach. W Wiśle i okolicznych wsiach są większością ludności (ponad 80 %), co jest w Polsce zjawiskiem wyjątkowym, analogicznie w Republice Czeskiej z większością ateistyczną.
W Bielsku-Białej, obok kościoła katedralnego Zbawiciela, znajduje się jedyny w Polsce pomnik Marcina Lutra.
Spis treści |
[edytuj] Początki Reformacji
Nauki Marcina Lutra dotarły na Śląsk Cieszyński bardzo wcześnie bo już w latach 20. XVI wieku. Tu luterański program "taniego i dostępnego dla wszystkich" Kościoła (czyli zwolnienie z wielu obowiązkowych podatków i świadczeń) został życzliwie przyjęty przez miejscową szlachtę, mieszczan i chłopów. Reformację faworyzowali: książę cieszyński Kazimierz, a po jego śmierci w 1528, regent, hetman z Moraw - Jan z Perštejnu. Jego następca - książę Wacław III Adam od 1540 uczynił luteranizm wyznaniem państwowym. Ocenia się, że za jego panowania ludność w 90% była ewangelicka (jak również prawie wszystkie kościoły). Wydany w 1568 Porządek kościelny ustalał zasady wiary i kultu ewangelickiego w Księstwie Cieszyńskim. Ten porządek został poszerzony o artykuły dotyczące spraw organizacyjnych kościoła i spraw szkolnych i ponownie wydany w 1584 przez księżnę Katarzynę Sydonię.
W 1596 roku książę Adam Wacław, syn i następca Wacława III Adama, wydał dyplom (dokument) dla Jabłonkowa, w którym zobowiązał siebie i swoich następców, że nie będą w mieście wprowadzali innej religii, jak tylko ewangelicko-augsburską, ani nie będą ustanawiali w mieście duchowieństwa innego wyznania, lecz zachowają jego obywateli przy wierze luterańskiej. Analogiczny dyplom otrzymało od księcia w 1598 miasto Cieszyn. Podobne zobowiązania przyjęli na siebie panowie stanowi wobec miast Frysztat (w 1588 Mikołaj Cygan) i Bielsko (w 1587 Adam Schaffgotsch).
[edytuj] Kontrreformacja
Rosnąca presja ze strony Habsburgów spowodowała, że syn księcia - Adam Wacław w 1610 nawrócił się na katolicyzm. Nastała epoka rekatolicyzacji państwa, przerwana w czasie wojny trzydziestoletniej, kiedy Księstwo wielokrotnie było zajmowane przez wojska protestanckie. Po klęsce protestantów czeskich w bitwie pod Białą Górą sytuacja protestantów na Śląsku stała się dramatyczna; w 1629 księżna cieszyńska Elżbieta Lukrecja pozbawiła innowierców w mieście Cieszynie wszelkich praw, jednak to rozporządzenie nie było przestrzegane. Tym niemniej, zaczęto usuwać pastorów (m.in. Jan Trzecieski musiał wyjechać z Bielska).
[edytuj] Pod rządami Habsburgów
Po śmierci księżnej Elżbiety w 1653, władzę nad księstwem przejęli Habsburgowie. Już w następnym roku protestantom odebrano wszystkie kościoły; posiadanie jakichkolwiek pism "heretyckich" stało się przestępstwem. Wobec innowierców Austriacy stosowali przemoc, konfiskaty i inne formy dyskryminacji. Wiele rodzin ewangelickich uciekło z Księstwa, pozostali praktykowali swoje wyznanie potajemnie, chowając w skrytkach Biblie i inne pisma religijne, a nabożeństwa odprawiając w odludnych i trudno dostępnych miejscach na stokach górskich (zachowało się ich kilka: m.in. na Równicy koło Ustronia i koło Wisły).
[edytuj] Łaska cesarska
Po zakończeniu wojny północnej luterański król szwedzki Karol XII w 1707 w Altranstädt upomniał się o swobody wyznaniowe dla śląskich protestantów. Cesarz Józef I, w wyniku dodatkowych negocjacji we Wrocławiu, wydał "reces egzekucyjny", w którym zezwolił na wybudowanie 6 protestanckich tzw. "kościołów łaski" w pobliżu miast: Milicz, Kożuchów, Żagań, Kamienna Góra, Jelenia Góra i Cieszyn.
[edytuj] "Kościół Łaski" w Cieszynie
24 maja 1709 wysłannik cesarza hrabia Jerzy Zinzendorf na terenie budowy przyszłej świątyni w Cieszynie, zatknął godło cesarskie, jako znak udzielonej łaski. Już 2 czerwca pierwsze publiczne nabożeństwo po okresie prześladowań odprawił w tym miejscu przybyły z Wołczyna pastor Jan Muthman, który stał się organizatorem nowej parafii. Budowa kościoła, zwanego "Jezusowym" trwała kilkanaście lat (w miarę pozyskiwania środków ze zbiórek i darów zza granicy), a w 1750, po uzyskaniu specjalnego zezwolenia, dobudowano wieżę. Był to jedyny kościół protestancki na Śląsku Cieszyńskim i w okolicach; z tego powodu jego ogromne wnętrze z piętrowymi emporami mogło pomieścić aż 6000 osób. Dopiero po 1781 w innych większych skupiskach ewangelików pozwolono na budowę kościołów.
[edytuj] Po zakończeniu kontrreformacji
Okres kontrreformacji zakończył się wydaniem Patentu Tolerancyjnego (1781, na Śląsku ogłoszony dopiero w 1782 w zmodyfikowanej formie) cesarza Józefa II. Ewangelikom zezwolono budować domy modlitwy (bez wieży) i mieć szkoły wyznaniowe.
Równouprawnienie katolików i ewangelików nastąpiło w wyniku Wiosny Ludów w 1849, kiedy zagwarantowano innowiercom pełne prawa obywatelskie i wolność wyznania.
Patent Protestancki z 1861 zagwarantował ewangelickim kościołom prawo do samorządu. Ewangelicy Śląska Cieszyńskiego - w 80 % narodowości polskiej - przystąpili do energicznego organizowania życia kulturalnego, pozwalającego utrzymać i kultywować polskość tego regionu.
Na początku XX w. wśród miejscowych ewangelików powstał ruch społecznościowy, z którego wyłonił się ruch religijny o charakterze zielonoświątkowym; w 1910 ten ruch zielonoświątkowy został zarejestrowany przez władze Monarchii Austro-Węgierskiej pod nazwą Związek Stanowczych Chrześcijan.
Po zakończeniu I wojny światowej Polacy zrzeszeni w miejscowym Kościele ewangelicko-augsburskim opowiedzieli się za przyłączeniem całości obszaru Księstwa Cieszyńskiego do Polski i wystąpili o przyłączenie do Konsystorza w Warszawie. Uroczysty akt połączenia podpisano 20 grudnia 1918 w Kościele Jezusowym w Cieszynie.
Jednak konflikt polsko-czechosłowacki w 1919 i późniejsze spory terytorialne, rozstrzygnięte uchwałą Rady Ambasadorów w Paryżu (podział Śląska Cieszyńskiego między Polskę i Czechosłowację w 1920), spowodował podział także parafii ewangelickich. Te, które pozostały na Zaolziu utworzyły odrębny Kościół Ewangelicki Augsburskiego Wyznania na Śląsku Wschodnim w Czechosłowacji.
[edytuj] W Polsce
Kościół ewangelicko-augsburski (tak jak wszystkie inne wyznania niekatolickie) nie miał pełni praw w II Rzeczypospolitej. Ludność katolicka napłynęła do takich ośrodków turystycznych jak Wisła, która po wybudowaniu tam rezydencji prezydenta (tzw. Zameczek Prezydencki), stała się najmodniejszym kurortem obok Zakopanego.
II wojna światowa miała dla ewangelików Śląska Cieszyńskiego tragiczne następstwa: Niemcy zamordowali wielu pastorów i innych pracowników parafii.
W PRL-u miejscowi ewangelicy byli zaledwie tolerowani; ograniczono działalność parafialną i wydawniczą do minimum, uniemożliwiono prowadzenie placówek oświatowych, a w latach 60. zlikwidowano cmentarz ewangelicki obok Kościoła Jezusowego i zburzono zabytkowe nagrobki.
W latach 1968–1972 znaczna grupa miejscowych zielonoświątkowców (Stanowczych Chrześcijan) przesiedliła się w Bieszczady i zamieszkała w trzech opuszczonych wsiach (Wola Piotrowa, Puławy i Wisłoczek), tworząc w każdej z nich zbór.
Po 1989 ożywiła się działalność parafii ewangelickich: w 1993 otwarto Liceum Ogólnokształcące Towarzystwa Ewangelickiego w Cieszynie, działają chóry, 8 Kół Młodzieżowych; w Dzięgielowie działa Diakonat Eben-Ezer, Dom Opieki "Emaus" i Centrum Misji i Ewangelizacji. Od 1992 zaczęto wydawać w Cieszynie "Informator Parafialny", przekształcony w 1997 w "Gazetę Ewangelicką" o zasięgu krajowym.
Inne liczniejsze wyznania protestanckie w tym regionie to: zielonoświątkowcy: Zbór Stanowczych Chrześcijan w RP (w Wiśle-Malince) i Chrześcijański Kościół "Maranatha" w Wiśle oraz Adwentyści Dnia Siódmego i baptyści.
[edytuj] W Czechosłowacji i Republice Czeskiej
Po 1920 sześć polskojęzycznych zborów luterańskich, które zostały włączone do Czechosłowacji (Błędowice/Dolní Bludovice, Bystrzyca/Bystřice, Ligotka Kameralna/Komorní Lhotka, Nawsie/Návsí, Orłowa/Orlová i Trzyniec/Třinec) utworzyło odrębny Kościół Ewangelicki Augsburskiego Wyznania na Śląsku Wschodnim w Czechosłowacji, który został oficjalnie uznany w dniu 24 maja 1932. Przez cały okres międzywojenny ten ewangelicki Kościół śląski był ostoją polskości w regionie, a niektórzy duchowni byli zaangażowani do działalnośći dywersyjnej we współpracy z Polską.
W 1938 Zaolzie zostało włączone do Polski, a miejscowy Kościół luterański połączył się z polskim Kościołem ewangelicko-augsburskim. Już rok później, po włączeniu całego Śląska Cieszyńskiego do III Rzeszy ten Kościół został podporządkowany niemieckiemu konsystorzowi we Wrocławiu. Większość polskich duchownych została pozbawiona parafii, a nabożeństwa mogły odbywać się wyłącznie w języku niemieckim.
Po upadku III Rzeszy Zaolzie znowu włączono do Czechosłowacji. Władze odmawiały uznania Śląskiego Kościoła Ewangelickiego (w ramach planu zacierania polskiego charakteru Zaolzia), a Ewangelicki Kościół Czeskobraterski przy poparciu władz podjął starania o włączenie tego Kościoła do swoich struktur. Dzięki zdecydowanemu sprzeciwowi ŚKE plan ten nie udał się, ale Kościół został uznany przez państwo komunistyczne dopiero w 1948.
W 1950 Kościół przyjął nową nazwę "Śląski Kościół Ewangelicki Wyznania Augsburskiego w Republice Czeskiej", powstały nowe zbory i utworzono dwa senioraty. W 1956 ŚKEWA został członkiem Światowej Rady Kościołów i Światowego Związku Luterańskiego.
W odróżnieniu od Czech, które pod władzą komunistów w szybkim tempie ateizowały się, na Zaolziu, dzięki aktywnej i nielegalnej działalności misyjnej i oświatowej ŚKEWA (pod kierownictwem pastora Władysława Santariusa) powstawały religijne kółka samokształceniowe, a nawet organizowano zjazdy i obozy młodzieżowe oraz wydawano nielegalną prasę religijną.
Po upadku rządów komunistów w Czechosłowacji, 16 marca 1991 synod ŚKEWA w Trzanowicach odwołał biskupa i jego zastępcę. Ci nie uznali decyzji synodu i 19 stycznia 1995 doprowadzili do utworzenia nowego Kościoła pod nazwą Luterański Ewangelicki Kościół Wyznania Augsburskiego w Republice Czeskiej.
ŚKEWA nadal prowadzi aktywną działalność religijną, wydawniczą i oświatową oraz zyskuje wyznawców. W 1998 utworzono pięć senioratów.
Obok ŚKEWA i LEKWA na czeskim Śląsku Cieszyńskim działają: Ewangelicki Kościół Czeskobraterski, Kościół Braterski, Kościół Apostolski (zielonoświątkowy) (te dwa ostatnie Kościoły są spadkobiercami ruchu Stanowczych Chrześcijan) a także Zbory Chrześcijańskie (Wolni Chrześcijanie) i inne mniej znaczące ugrupowania protestanckie.
[edytuj] Wybitni działacze ewangeliccy Śląska Cieszyńskiego
- Jerzy Trzanowski (1592-1637) pastor, autor największego zbioru pieśni religijnych Cithara sanctorum (popularnego wśród polskich, czeskich i słowackich ewangelików przez przeszło 300 lat).
- Jan Muthmann (1685-1747) pierwszy polski pastor, pietysta, autor pierwszej polskiej książki na Śląsku Cieszyńskim
- Johann Adam Steinmetz (1689-1762) niemiecki pastor, pietysta, pedagog
- Samuel Ludwik Zasadius lub Sassadius (1695-1755) polski pastor, pietysta
- Jerzy Sarganek (1702-1743) ewangelicki nauczyciel, autor czeskich, niemieckich i łacinskich pism religijnych, pietysta
- Jan Traugott Bartelmus (1735-1809) superintendent Moraw, Śląska Austriackiego i Galicji, członek konsystorza
- Karol Kotschy (1789-1856) pastor, teolog, botanik, znawca pomologii i badacz flory beskidzkiej. Propagował oświatę i kulturę polską.
- Jan Śliwka (1823-1874) nauczyciel szkoły ludowej, autor polskich podręczników.
- Paweł Stalmach (1824-1891) długoletni redaktor pierwszej polskiej gazety "Gwiazdka Cieszyńska", wydawanej w Cieszynie.
- Gottlieb Biermann (1824-1901) nauczyciel w gimnazjum ewangelickim, historyk Śląska Cieszyńskiego
- Andrzej Cinciała (1825-1898) prawnik, wybitny badacz folkloru i publicysta.
- Jerzy Badura (1845-1911) pastor i publicysta.
- Franciszek Michejda (1848-1929) pastor, redaktor i wydawca wielu pism, założyciel Towarzystwa Ewangelickiego Oświaty Ludowej.
- Jan Michejda (1853-1927) brat Franciszka, prawnik, poseł, współtwórca polskiej Rady Narodowej Śląska Cieszyńskiego, pierwszy polski burmistrz Cieszyna.
- Jan Pindór (1852-1924) polski pastor, tłumacz licznych pism religijnych.
- Karol Kulisz (1873-1940) pastor, męczennik, działacz ruchu społecznościowego.
- Andrzej Buzek (1885-1971) pastor, autor wielu publikacji o historii Kościoła i protestantyzmu.
- Karol Hławiczka (1894-1976) pianista, kompozytor, pedagog, historyk muzyki, chopinolog, popularyzator kultury religijnej i działacz ruchu społecznościowego.
- Władysław Santarius (1915-1989), pastor, przywódca ruchu przebudzeniowego w Czechosłowacji w 2. połowie XX wieku.
