Puszcza Białowieska

Z Wikipedii

Puszcza Białowieska to rozległy kompleks leśny, pozostałość dawnych puszcz: Białowieskiej, Ladzkiej, Świsłockiej i Szereszewskiej, położony w województwie podlaskim oraz na Białorusi. Powierzchnia całej puszczy przekracza 150 tys. ha (z czego w granicach Polski 62 tys. ha). Jest pozostałością ostatnich na niżu Europy lasów naturalnych o charakterze pierwotnym w strefie lasów liściastych i mieszanych. Na jej terenie znajduje się Białowieski Park Narodowy (BPN). Obszar puszczy wchodzi w skład Nadleśnictw Białowieża, Browsk i Hajnówka. Puszcza leży w dorzeczu Narewki i Leśnej.

Spis treści 1 Flora 2 Fauna 3 Dzieje puszczy 3.1 Wyodrębnianie terenów puszczy 3.2 Puszcza w rękach królewskich 3.3 Puszcza w rękach carskich 3.4 XX wiek 4 Ochrona przyrody 5 Osobistości 6 Bibliografia 7 Linki zewnętrzne

[edytuj] Flora

Spośród roślin najliczniejszą grupą są rośliny naczyniowe, jest ich 1070 gatunków, z czego tylko 664 można uznać za naturalne składniki ekosystemów leśnych. Flora drzew liczy 26 gatunków w tym 21 liściastych i 5 szpilkowych. Występuje 19 gatunków paproci, 6 – widłaków, 7 – skrzypów, 54 – wątrobowców i ponad 200 gatunków mchów. Wiele mszaków i porostów przetrwało tylko w Puszczy Białowieskiej ponieważ są związane z martwym drewnem lub korą i pniami starych drzew.

Najliczniejsze rodziny roślin naczyniowych w Puszczy Białowieskiej to:

• astrowate (Asteraceae) - 108 gatunków
• trawy (Poaceae) - 85
• turzycowate (Cyperaceae) - 66
• różowate (Rosaceae) - 59
• bobowate (Fabaceae) - 54
• goździkowate (Caryophyllaceae) - 43
• trędownikowate (Scrophulariaceae) - 41
• jasnotowate (Lamiaceae) - 41
• kapustowate (Brassicaceae) - 40

W Puszczy Białowieskiej zachowały się ostatnie na niżu europejskim fragmenty lasów o charakterze pierwotnym. Dominują w niej lasy grądowe (40%-47%) i lasy mieszane (33%). Drzewostan tworzą głównie świerk pospolity (26%), sosna zwyczajna (24%), olsza czarna (17%), dąb szypułkowy (12%) oraz brzozy: brodawkowata i omszona (11%). Występują również: jesion wyniosły, lipa drobnolistna, klon zwyczajny i grab zwyczajny. Drzewa liściaste rzadko występują w puszczy jako jednogatunkowe drzewostany, z reguły tworzą las mieszany. Obecnie leśnicy starają się przebudowywać drzewostany na rzecz lasów dębowych z udziałem lipy, klonu i wiązu.

W puszczy przetrwało wiele gatunków, które gdzie indziej wyginęły, a wiele pospolitych drzew przybiera tam formy niespotykane nigdzie indziej, np. lipy przypominające pokrojem dęby czy wierzby dorastające do 22 m. Jeden z dębów zwany „Dębem Cara" dorósł do 42 m wysokości i 224 cm grubości.

Liczbę gatunków grzybów występujących na terenie puszczy szacuje się na ponad 3 tys., wśród nich są liczne tzw. relikty puszczańskie (relikty lasu pierwotnego), tj. gatunki ściśle związane z martwym drewnem i specyficznym mikroklimatem starych drzewostanów niezniekształconych przez gospodarkę leśną. Występuje też ponad 400 gatunków porostów (=grzybów lichenizowanych). W związku z zanieczyszczeniem powietrza liczba ich niestety cały czas się zmniejsza.

[edytuj] Fauna

W puszczy stwierdzono obecność ponad 12 tys. gatunków zwierząt, a szacuje się, że rozpoznano faunę tylko w 50%! Występuje tam 58 gatunków ssaków, 250 ptaków, 7 gadów (m.in. żółw błotny i gniewosz plamisty), 13 płazów, 32 ryb, ponad 9000 owadów, 331 pająków, 20 pijawek. Bezkręgowce stanowią ponad 95% liczby gatunków zwierząt w Puszczy Białowieskiej. Podobnie jak w przypadku grzybów, również owady bogate są w relikty puszczańskie, co możliwe jest dzięki unikalnym jak na warunki europejskich lasów nizinnych, zasobom martwego drewna, usuwanego niestety powszechnie w lasach gospodarczych. W Puszczy mają również swoje skrajnie zachodnie stanowiska gatunki tzw. borealne, tj. związane ze strefą północnych lasów szpilkowych (tajgi). Do owadów nie występujących w Polsce nigdzie poza Puszczą Białowieską należą m.in. ginące już chrząszcze: bogatek wspaniały Buprestis splendens i rozmiazg kolweński Pytho kolwensis, ściśle związane z martwym drewnem i zagrożone przez intensywną gospodarkę leśną poza granicami Obszaru Ochrony Ścisłej Białowieskiego Parku Narodowego. Do najcenniejszych ptaków należą sowy, wśród nich gnieżdżący się jedynie sporadycznie puszczyk mszarny Strix nebulosa oraz aż 9 gatunków dzięciołów, m.in. dzięcioł trójpalczasty Picoides tridactylus, bezwzględnie wymagający dla swojej egzystencji martwych świerków jako miejsca żerowania.

Ssaki są najlepiej rozpoznaną grupą fauny. „Wizytówką" puszczy jest żubr; jego wolne stado przekracza 300 sztuk. Występują tam też takie ssaki, jak: wilk, ryś, wydra, borsuk, nietoperze i gryzonie. Wśród nietoperzy na szczególną uwagę zasługuje zamieszkujący dziuple w starych drzewostanach borowiaczek Nyctalus leisleri, zaś wśród gryzoni - smużka Sicista betulina reprezentująca w faunie element borealny. Jedyne stanowisko w Polsce ma tu - również pochodząca ze strefy tajgi - maleńka ryjówka średnia Sorex caecutiens, występująca tu wraz z czterema innymi gatunkami z rodziny ryjówkowatych. Kiedyś prawdopodobnie występowały tarpan i tur.

[edytuj] Dzieje puszczy

[edytuj] Wyodrębnianie terenów puszczy

We wczesnym średniowieczu, do XIII wieku, Puszcza Białowieska nie stanowiła wyodrębnionego kompleksu leśnego i łączyła się z puszczami okolic Grodna i Polesia. Docierało tam rozproszone osadnictwo z Litwy, Mazowsza (np. mazowieckie wsie Termiski i Budy) oraz Jaćwingowie, o czym świadczą do dziś bałtyckie nazwy miejscowe. W XV wieku dokonano podziału puszcz, przydzielając je do dworów książęcych. Obecna Puszcza Białowieska została rozdzielona między dwory w Bielsku, Kamieńcu i Wołkowysku. Stąd też pojawiły się nazwy: Puszcza Bielska, Kamieniecka i Wołkowyska. Północny fragment Puszczy Kamienieckiej zaczęto nazywać Puszczą Białowieską (od nazwy dworu Białowieży). Rozwój osadnictwa spowodował zagładę Puszczy Bielskiej (jedyna jej pozostałością jest obecna, mała Puszcza Ladzka). Puszcza Wołkowyska rozpadła się na mniejsze jednostki: (m.in.) Puszczę Świsłocką, Mścigobowską i Jałowską. Puszcza Jałowska przestała istnieć w wyniku osadnictwa, a prywatną Puszczę Świsłocką (należącą do rodziny Tyszkiewiczów ze Świsłoczy) przyłączono w 1832 do Puszczy Białowieskiej.

Tak więc obecna Puszcza Białowieska składa się z ocalałych fragmentów dawnych puszcz Białowieskiej, Ladzkiej i Świsłockiej.

Początkowo Puszcza Białowieska należała do województwa trockiego. W 1513 znalazła się w granicach nowo utworzonego województwa podlaskiego, z którego w 1566 wydzielono województwo brzesko-litewskie. Po unii lubelskiej (1569) województwo podlaskie przyłączono do Korony. Tak więc zachodnim skrajem Puszczy Białowieskiej biegła granica między Polską a Wielkim Księstwem Litewskim.

W 1589, po rozdzieleniu dóbr królewskich od publicznych, Puszczę Białowieską zaliczono do tzw. królewskich dóbr stołowych.

[edytuj] Puszcza w rękach królewskich

Polowanie i osiedlanie się w puszczy było zabronione dla miejscowej ludności, a żeby korzystać z jej dóbr (np. barci, siana z polan, drewna), trzeba było zdobyć specjalne uprawnienie, tzw. wchod. Od XV wieku istniała specjalna służba leśna zwana osoką strzegąca lasów i kontrolująca wchody.

Polscy królowie począwszy od Władysława Jagiełły chętnie polowali w Puszczy Białowieskiej. Za czasów Zygmunta Starego zbudowano nowy dwór myśliwski. W 1538 król ten wydał specjalne prawo dotyczące organizacji polowań królewskich i zabraniające wszelkich innych łowów w Puszczy Białowieskiej. Wchodząc do puszczy nie wolno było mieć ze sobą psa ani broni. Za zabicie grubej zwierzyny groziła kara śmierci.

Od czasów Jana Kazimierza w puszczy rozwijał się drobny przemysł. Powstały rudnie eksploatujące darniową rudę żelaza i budy produkujące smołę i potaż. Do obsługi fabryczek sprowadzano ludność z Mazowsza i Podlasia. Ich osady dały początek puszczańskim wsiom.

Do tradycji wielkich królewskich polowań powrócono w czasach saskich. Legenda głosi, że August II chadzał w pojedynkę na niedźwiedzia i w 1705 omal nie zginął podczas takiej „przechadzki" po lesie. August III przyjeżdżał na łowy wraz z dużą świtą i gośćmi z zagranicy. Rozbudował dwór myśliwski i (założony przez Stefana Batorego) zwierzyniec. Świadectwem jednego z wielkich polowań jest obelisk z 1752 o treści:

„Dnia 27 Septembra 1752 Najaśniejsze Państwo August III Król Polski Elektor Saski, z Królową Jeymością i Królewiczem ichmościem Xawerem i Karolem tu mieli polowanie żubrów i zabili:

42 żubrów, to jest

11 wielkich, z których nayważniejszy ważył 14 cetnarów 50 funtów

7 mniejszych

18 żubrzyców

6 młodych

13 łosiów, to jest

6, z których nayważniejszy ważył 9 cetnarów 75 funtów

5 samic

2 młodych

2 sarn

Suma 57 sztuk"

Za czasów Stanisława Poniatowskiego administratorem puszczy był słynny Antoni Tyzenhauz. Znacznie rozwinął on przemysł puszczański i zwiększył ilość spławianych towarów. M. in. wybudował kanał łączący Narew i Narewkę.

[edytuj] Puszcza w rękach carskich

Po rozbiorach caryca Katarzyna II Wielka i jej następca Paweł I zaczęli rozdawać dobra puszczańskie dygnitarzom, którzy eksploatowali je rabunkowo. Ale następni carowie, uświadomiwszy sobie rozmiar strat spowodowany paruletnim rosyjskim zarządem, w 1802 zaczęli odnawiać służbę osoczniczą. W 1820 wydano zakaz polowań na żubry i wstrzymano wyręby. W 1811 znaczną część lasu zniszczył szalejący 4 miesiące pożar. Katastrofy dopełnił przemarsz wojsk napoleońskich, podczas którego rozgrabiono dwory królów polskich.

Podczas powstania listopadowego do walki włączyła się niemal cała służba leśna. Oddziały puszczańskie liczyły ponad 500 ludzi i przeprowadziły kilka udanych akcji. Podczas powstania styczniowego w puszczy działały oddziały Wróblewskiego.

Mniej więcej od połowy XIX wieku w puszczy rozpoczyna się okres nowoczesnej gospodarki leśnej. Wznowiono wyręby. W latach 1843-1846 cały las podzielono na regularne prostokątne oddziały leśne rozdzielone przecinkami i duktami. Wtedy też puszczą ponownie zainteresowali się carowie. W 1860 zorganizowano pierwsze wielkie polowanie carskie. W 1888 puszcza przeszła z zarządu państwowego do zarządu dóbr carskich. W 1894, dla wygody carów wybudowano linię kolejową z Hajnówki do Białowieży. Pod koniec XIX wieku sprowadzono z Syberii i Kaukazu oraz Europy ogromne ilości zwierzyny: łosi, danieli i jeleni, zamieniając puszczę w olbrzymi zwierzyniec. Odbiło się to niekorzystnie na stanie lasu i przyniosło zmiany zauważalne przez leśników do dziś. Ostatnie carskie łowy odbyły się w 1912.

[edytuj] XX wiek

I wojna światowa przyniosła największe chyba w historii straty dla puszczy. Trzy i pół roku znajdowała się ona pod okupacją niemiecką i przeszła okres rabunkowej gospodarki na wielką skalę (z szacowanej zasobności Puszczy - 32 mln m³ drewna wycięto 5 mln m³). Niemcy wybudowali ponad 300 km torów kolejki leśnej. Wzniesiono wielkie tartaki w Hajnówce, Białowieży i Gródku. Wojsko niemieckie przetrzebiło też zwierzynę.

Po wycofaniu się z puszczy niemieckich władz wojskowych w grudniu 1918 w lasach pozostało wielu żołnierzy-maruderów, natchnionych rewolucją w Rosji i nie podlegających żadnej władzy. Polowali oni bez umiaru. Grabili też fabryki i tartaki, których wyposażenie zazwyczaj wykupywali żydowscy kupcy z Białegostoku. Okres anarchii wykorzystywali też miejscowi. Na przełomie 1918 i 1919 strzały w puszczy było słychać dniem i nocą. W kilka miesięcy żubry (ostatni padł w kwietniu 1919) i łosie zostały całkowicie wytępione (przed wojną było ponad 700 żubrów). Przeżyły nieliczne jelenie. W lutym 1919 Puszczę Białowieską zajęły wojska polskie. Na dobre polska administracja objęła puszczę we wrześniu 1920, po wojnie bolszewickiej.

Uporządkowywanie lasu trwało 3 lata. W 1924 administracja puszczy zawarła dziesięcioletni kontrakt z angielską firmą „Century" na eksploatację drewna. Jednak Anglicy bezlitośnie wycinali lasy, co spowodowało zerwanie z nimi umowy w 1929. W tymże roku rozpoczęto proces restytucji żubra (okazy zakupiono w ogrodach zoologicznych w Niemczech, w Szwecji a także przywieziono z Pszczyny). W 1939 w puszczy było 16 żubrów, które przetrwały szczęśliwie II wojnę światową.

Kolejna wojna przyniosła podobne straty dla puszczy jak wcześniejsza. Władza radziecka wywiozła na wschód całą polską ludność, zastępując ją lojalnymi, ale niedoświadczonymi pracownikami leśnymi. Z kolei władze niemieckie chciały wysiedlić całą ludność puszczy (z obawy o partyzantkę). Z inicjatywy Goeringa powstał projekt utworzenia wielkiego rezerwatu - państwowego obszaru łowieckiego.

Od lipca 1941 w lesie działały grupy partyzanckie, przeważnie radzieckie. Jednak stała penetracja puszczy przez Niemców nie pozwalała im działać dłużej. W Białowieży umieszczono specjalny sztab do zwalczania partyzantki. W licznych egzekucjach mordowano mieszkańców podejrzanych o pomoc „leśnym żołnierzom".

W lipcu 1944 puszczę zajęły oddziały Armii Czerwonej. Wycofujący się hitlerowcy zdążyli jeszcze wysadzić w powietrze pałac w Białowieży. Decyzję o przyłączeniu części Puszczy Białowieskiej do ZSRR podjął osobiście Stalin po dyskusji z delegacją PKWN. Wedle anegdoty początkowo chciał zagarnąć całą puszczę, ale polscy komuniści przekonali go argumentem „Ale gdzie my będziemy teraz polować?!". Istnieje jeszcze przynajmniej jedna wersja, mówiąca, że argumentem była butelka wódki.

[edytuj] Ochrona przyrody

Puszcza wraz z otaczającymi terenami została w 1986 uznana za Obszar Chronionego Krajobrazu o powierzchni 860 km². Różnymi formami ochrony objęto ponad 50% powierzchni. Istnieje 20 rezerwatów przyrody o powierzchni 3208 ha, 2 ostoje zwierząt chronionych, 94 strefy ochronne gniazd bociana czarnego i orlika krzykliwego. Do krajowego rejestru programu zabezpieczenia puli genowej wpisano 401 drzew. Ponad 1100 drzew uznano za pomniki przyrody.

Wokół ochrony Puszczy Białowieskiej istnieje wiele kontrowersji. Podnoszone są postulaty o objęciu ochroną całej puszczy. Samorządy lokalne nie zgadzają się na ten krok obawiając się wielu ograniczeń w gospodarowaniu i codziennym życiu. Wielu ludzi (szczególnie naukowców) i stowarzyszeń nie zgadza się też z aktualną presją gospodarczą na przyrodę Puszczy, polegającą m.in. na wycince drzew (prowadzonej również w starych drzewostanach o charakterze zbliżonym do naturalnego) oraz odstrzale zwierzyny.

Aktualnie przez Polskie Towarzystwo Ochrony Pierwotnej Przyrody wdrażane są dwa projekty dla Puszczy Białowieskiej:

• Ochrona bagiennych lasów Puszczy Białowieskiej,
• Projekt sieci hydrobotanicznych oczyszczalni ścieków w powiecie hajnowskim - 2004-2010

Przygotowywany jest projekt restytucji głuszca w Puszczy Białowieskiej ze stroną białoruską, bowiem praktycznie ten cenny gatunek wyginął w części polskiej Puszczy, a gnieździ się nadal w części białoruskiej. "Zaszczepienie" tego kuraka planowane jest w strefie przygranicznej - w rez. Starzyna oraz w Obrębie Ochronnym Hwoźna (BPN).

Wybrane Pomniki Przyrody w Puszczy Białowieskiej:

• Dąb Wielki Mamamuszi
• Dąb Król Nieznanowa
• Dąb Imperator Południa
• Dąb Imperator Północy
• Dąb Krzyż Południa
• Dąb Kongresowy
• Dąb Strażnik Zwierzyńca
• Dąb Beczka
• Dąb Car
• Dąb Jagiełły
• Dąb Dominator

[edytuj] Osobistości

• Simona Kossak - mieszkała w leśniczówce
• Jacek Wysmułek - twórca szlaków "Żubra Zebra" i "Szlaku Królewskich Dębów"
• Igor Newerly - wybitny pisarz, urodzony na terenie Puszczy Białowieskiej, motyw puszczy przewija się przez jego twórczość

[edytuj] Bibliografia

• Otton Hedemann, Dzieje Puszczy Białowieskiej w Polsce przedrozbiorowej (w okresie do 1798 roku), 1939

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Lasy państwowe
• Białowieski Park Narodowy
• Puszcza Białowieska - Dęby
• Białowieski Park Narodowy - Drzewa