Historia Węgier

Z Wikipedii

Historia Węgier - całokształt dziejów polityczno-społecznych, kulturalnych i gospodarczych państwa i narodu węgierskiego oraz terenów na których w przyszłości miało się ono rozwinąć.

Spis treści 1 Obszar geograficzny 1.1 Różnorodność geograficzna Węgier 1.1.1 Węgry historyczne 1.1.2 Węgry współczesne 2 Starożytność 2.1 Pierwotni mieszkańcy Kotliny Naddunajskiej 2.1.1 Dakowie 2.1.2 Panowanie rzymskie 2.1.2.1 Panonia 2.1.3 Wielka wędrówka ludów 3 Średniowiecze 3.1 Słowianie w Kotlinie Naddunajskiej 3.2 Pradzieje Madziarów 3.3 Osiedlanie się Madziarów w Kotlinie Naddunajskiej 3.4 Wyprawy łupieżcze 3.4.1 Przejęcie władzy przez Árpáda 3.4.2 Wyprawy w głąb Cesarstwa 3.4.3 Powstanie gospodarki rolniczej 3.4.4 Uniezależnienie się Siedmiogrodu 3.5 Czasy Arpadów 3.6 Czasy Andegawenów 4 Nowożytność 4.1 Czasy Jagiellonów 4.2 Panowanie tureckie 4.3 Habsburgowie 4.4 Austro-Węgry 4.4.1 W czasie Wielkiej Wojny 4.5 Niepodległość 1918 i okres do II wojny światowej 4.6 II wojna światowa 4.7 Węgierska Republika Ludowa 4.8 Węgry współczesne 5 Źródła 6 Linki zewnętrzne

[edytuj] Obszar geograficzny

Obszar, na którym rozwinęła się państwowość węgierska, stanowił pod względem geograficznym naturalną całość. Otoczony był od północnego zachodu, północy i wschodu łukiem Karpat, przechodzącym na południowym wschodzie w Karpaty Południowe (Alpy Transylwańskie). Góry opadają stopniowo do wnętrza kraju, tworząc rozległą kotlinę, przeciętą korytem rzeki Cisy i środkowego Dunaju. System rzeczny obszaru należy do sieci wodnej Dunaju i do zlewiska czarnomorskiego.

Kotlina Naddunajska usytuowana jest w Europie Środkowej, na wielkim szlaku komunikacyjnym, jaki stanowi rzeka Dunaj, łącząca Europę Zachodnią z Południowo-Wschodnią. Już to położenie geograficzne, jak też i warunki fizyczne obszaru wpłynęły na kształtowanie się dziejów politycznych tego rejonu, wielokrotnie je nawet determinując. Jedność geograficzna sprzyjała się wytworzeniu jednego państwa, a położenie geograficzne na szlaku Wschód-Zachód stało się źródłem słabości, a nawet jedną z przyczyn upadku już w XVI w. politycznej niezależności Węgier.

[edytuj] Różnorodność geograficzna Węgier

Państwo węgierskie było w rozwoju dziejowym tworem zmiennym i niejednolitym. Rozróżniamy Węgry historyczne i Węgry współczesne. Pierwsze były pod władzą królów węgierskich wielonarodowościowym zlepkiem, symbolizowanym wspólną koroną węgierską. Drugie, Węgry współczesne, powstałe po traktacie trianońskim w 1920 r., śą państwem etnograficznie jednolitym, a tym samym, w przeciwieństwie do Węgier historycznych, politycznie i administracyjnie scentralizowanym. Między dawnymi a teraźniejszymi Węgrami występuje też zasadnicza różnica w ich zasięgu terytorialnym.

[edytuj] Węgry historyczne

Początkowo, w X w., państwo węgierskie zajmowało niewielki obszar w południowo-zachodniej części Kotliny Naddunajskiej, zamknięty od północy Dunajem, od wschodu bagnistymi terenami zacisańskimi, a od południa i południowego zachodu rzeką Drawą. Z początkiem XI w., po przyłączeniu terenów dzis. Słowacji, granica państwa sięgnęła szczytów Tatr i Karpat, łącząc się na tym odcinku z państwem polskim. W XII w. w zasięgu panowania królów węgierskich znalazły się już: cały Siedmiogród na wschodzie, a na południu Slawonia i Chorwacja z dostępem do Adriatyku między górną Kupą i Uną. Największy zasięg państwa węgierskiego przypadł na okres między XIII a XV w. Wówczas to królowie węgierscy, w następstwie dokonanych podbojów, używali tytułów: król węgierski, dalmatyński, chorwacki, bośniacki, serbski, halicki, lodomerski (tj. włodzimierski), kumański i bułgarski. Nie wszystkie te tytuły były uzasadione, a już najmniej prawa do Bułgarii, Dalmacji i Serbii, gdyż władanie królów węgierskich na tych terenach było krótkotrwałe i raczej symboliczne.

Od XVI w. zaczął się okres rozbicia państwa na 3 części: zabór turecki, Królestwo Węgierskie pod władzą Habsburgów, i Księstwo Siedmiogrodu, shołdowane Turcji. Stan taki trawał do końca XVII w., kiedy to po wypędzeniu Turków kraje Korony Węgierskiej zostały zjednoczone pod panowaniem habsburskim. Rozpad historycznego obszaru państwa nastąpił po I wojnie światowej.

[edytuj] Węgry współczesne

Terytorium dzisiejszych Węgier powstało w 1920 r. na mocy układu trianońskiego. Obejmuje ono obszar etnicznych Węgier niemal pokrywający się z obszarem kraju na początku X w., zajmując tym samym ok. 93 tys. km². Dzisiejsze Węgry dzielą się pod względem geograficznym na 4 główne krainy: Wielką Nizinę Węgierską, rozciągająca się na wschód od Dunaju w środkowowschodniej części kraju; Kraj Zadunajski, położony na prawym brzegu Dunaju, w południowozachodniej części państwa; Małą Nizinę Węgierską (okolica Jawarynu), przylegającą do granic austriackiej i słowackiej, w północnym rejonie kraju.

[edytuj] Starożytność

[edytuj] Pierwotni mieszkańcy Kotliny Naddunajskiej

Kotlinę Naddunajską przed przybyciem Węgrów (a więc przed założeniem państwa węgierskiego) zamieszkiwały najrozmaitrze ludy. Pierwsze ślady istnienia ludzkiego na tych terenach, o czym świadczą wykopaliska, sięgają wczesnej epoki kamienia, a więc ponad sto tys. lat temu. Był to człowiek jaskiniowy. Dopiero w późnej epoce brązu przywędrowały na tereny Kotliny Naddunajskiej ludy, które potrafimy wymienić już z nazwy. Byli to Ilirowie i Trakowie. Pierwsi napłynęli od północnego wschodu, drudzy od południa. Około VII w. p.n.e. wtargnęły od strony dzisiejszej Ukrainy ludy scytyjskie, osiedlające się gł. na Wielkiej Nizinie Węgierskiej. Panowanie Scytów rozbili Celtowie (kultury: pól popielnicowych i Gáva), któży ok. 370 r. p.n.e. podbili Kraj Zadunajski i zepchnęli część Ilirów na południe od Drawy. Reszta Ilirów (Panonowie) i Scytów stopiła się ze zwycięzkimi najeźdźcami. Jednakże i Celtom nie udało się stworzyć na tych terenach własnej państwowości. Pod koniec II w. utracili oni większą część Wielkiej Niziny Węgierskiej, którą zajęli Dakowie, osiedleni już od poł. III w. p.n.e. na terenie Siedmiogrodu.

[edytuj] Dakowie

Dakowie, lud pochodzenia trackiego, pozostawili trwałe ślady swego istnienia w późniejszych Węgrzech, a zwłaszcza w Siedmiogrodzie. Od nich to pochodzą osiedla, jak Sarmizegethusa (dzis. Grădistea Muncelui), w pewnym okresie stolica państwa Daków, Napoca (dzis. Kluż-Napoka). Państwo Daków uległo jednak rozbiciu po ciężkich walkach z Rzymianami za panowania cesarza Marka Ulpiusza Trajana w l. 105-'6. Od tego czasu zaczęło się panowanie Rzymian na całym terytorium późniejszych lewostronnych Węgier.

[edytuj] Panowanie rzymskie

Nim jednak legiony rzymskie dotarły do gór siedmiogrodzkich, już wcześniej, bo na początku naszej ery, za panowania cesarza Augusta, stanęły nad środkowym Dunajem. W 20 r. istniał już stały obóz wojskowy w Aquincum (dis. przedmieście Budapesztu). W I w. powstała kolonia rzymska - Panonia - najpierw pod władzą wojskową, a później cywilną. Pod koniec wieku przekształcono ją w prowincję z siedzibą w Aquincum. Pokonane plemiona (wśród nich Panonowie) dostawały się stopniowo pod panowanie Rzymu. Koloniści rzymscy budowali warownie i drogi, które służyły zaróno celom obronnym jak i handlowym.

Z czasów rzymskich pochodzą nowozałożone miasta, jak wspomniany już Aquincum, dalej Savaria (dzis. Szombathely) i Scarbantia (dzis. Sopron). Na południu kraju rozwijało się miasto Sopianae (dzis. Pecz), a na północy Brigetio (dzis. Ószöny).

[edytuj] Panonia

W 106 r. podzielono Panonię na dwie części: wschodnią, tzw. Panonia inferior ze stolicą w Aquincum, i zachodnią, tzw. Panonia superior z siedzibą w Savaria. Na wschodzie rozwijała się od 107 r. prowincja rzymska Dacja, ze znacznymi ośrodkami gospodarczymi i kulturalnymi, jak Napoca, Potaissa (dzis. Turda), Apulum (dzis. Alba Iulia) i in. Obu prowincjom rzymskim zagrażały ustawiczne ludu barbarzyńskie: od północy Germanowie, od wschodu Sarmaci pochodzenia irańskiego. Pierwsza padła pod ich naporem Dacja. Cesarz Aurelian zmuszony był wyofać swoje wojska i administrację z Dacji, która też od 271 r. przestała istnieć jako prowincja rzymska. Nieco dłużej utrzymała się Panonia. Za czasów Dioklecjana trwały ustawiczne wojny z Wandalami, Sarmatami i Gepidami, w następstwie których skończyło się panowanie rzymskie w Kotlinie Naddunajskiej. Panonia inferior przetrwała jeszcze do 395 r.

[edytuj] Wielka wędrówka ludów

W okresie wielkiej wędrówki ludów ziemie, na których ponad 3 wieki kwitła kultura rzymska, stały się widownią łupieżczych najazdów najrozmaitrzych ludów germańskich i tureckiego pochodzenia. Na przełomie IV i V w. stanęli nad Dunajem Hunowie, lud przypuszczalnie pochodzenia turecko-mongolskiego. Wraz z germanami stworzyli oni potężne państwo, rodzaj federacji wojskowej. Państwo Hunów doszło do wielkiego rozgłosu i znaczenia za panowania Attyli, który centrum swego rozległego państwa przeniósł na terytorium dzisiejszych Węgier. Stąd wyruszały wyprawy Hunów na zachód przeciwko Imperium Rzymskiemu. Jednakże po śmierci Attyli w 453 r. jego państwo uległo nagłej rozsypce. Hunowie nie pozostawili po sobie zabytków piśmiennych. Trudno jest więc dziś ustalić, do jakiej należeli grupy językowej. Prawdopodobnie jednak pewne elementy etniczne Hunów, których część po rozpadzie państwa wycofała się na wschód, weszły później w skład etniczny Węgrów.

[edytuj] Średniowiecze

Spuściznę po państwie Attyli przejęły na przeszło sto lat ludy germańskie: Goci, Gepidowie, Longobardowie i in. Ich panowanie na tych terenach zakończyło się w II poł. VI w. Wówczas to ludy germańskie odeszły na zachód, ustępując z kolei miejsca nowemu koczowniczemu ludowi, Awarom. Panowanie Awarów na tym terenie zalicza się do najdłuższych w okresie wielkiej wędrówki ludów, bo trwało ok. 250 lat. Awarowie, prawdopodobnie pochodzenia turecko-mongolskiego (ałtajskiego), byli spokrewnieni z Hunami. Na czele ich państwa rozciągającego się od Dunaju aż po Wiedeń stali kaganowie, z których najgłośniejszy był Bajan. Panowanie Awarów załamało się ostatecznie wskutek ataków feudałów frankońskich od zachodu i najazdu Bułgarów od południa (istnieje przypuszczenie, że dzisiejsi Szeklerzy w południowym Siedmiogrodzie są etniczną pozostałoscią po Awarach). Dużą rolę w rozbiciu państwa awarskiego odegrała także ludność słowiańska.

[edytuj] Słowianie w Kotlinie Naddunajskiej

Słowianie napływali do Kotliny Naddunajskiej w kilku falach, z których najsilniejsze były te w VI i VII w. Przybywali oni od wschodu i północy, wciskając się w pustkę po odejściu Germanów, a przed przyjściem Awarów. Jednakże musieli sie poddać w starciu z silną organizacją wojskową Awarów. Z niewoli awarskiej wydobywali się stopniowo, tworząc powoli zarodki własnej państwowości. W czasie kiedy państwowość słowiańska przybrała konkretne kształty (Państwo Wielkomorawskie na północy, obejmujące także część dzisiejszej Słowacji i Księstwo Błatneńskie nad Jeziorem Błotnym), Kotlinę Naddunajską najechał nowy lud koczowniczy, ostatni już z tych, których Azja wyrzucała na przyczółek euroazjatycki w okresie wielkiej wędrówki ludów. Byli to Madziarowie, którzy od 896 r. zaczęli zajmować tereny swego przyszłego państwa.

[edytuj] Pradzieje Madziarów

Pochodzenie i prahistoria Madziarów osnute są mgłą tajemnicy. Nauka historyczna wskutek braku źródeł pisanych musi budować swe hipotezy na podstawie wyników badań lingwistów, kulturoznawców, etnografów i wreszcie archeologów. Już dawno językoznawcy ustalili, że współczesny język węgierski (madziarski) należy do grupy języków ugrofińskich, czyli że wykazuje pokrewieństwo ze współczesnymi językami: fińskim, lapońskim, estońskim, a także językami Mansów (Wogulów) i Chantów (Ostiaków) żyjących na terenie dzisiejszej Rosji. Interesującą teorią tłumaczącą wyruszenie tych plemion na Zachód jest przepowiednia szamana, który obiecał ludom żyzne ziemie na zachodzie. Istotnie - ziemie, które ostatecznie zajęli, nadawały się bardzo dobrze pod uprawę i umożliwiły koczownikom osiedlenie się.

Najdawniejsze dzieje ludów ugrofińskich nie są znane. W tej dziedzinie istnieją w nauce różne hipotezy. Według jednej z nich kolebką Ugrofinów był obszar Azji Środkowej pomiędzy Jeziorem Aralskim a Uralem, wg. in. (Erik Molnár) prasiedzibą tych ludów były Góry Sajańskie na pograniczu Syberii i Mongolii. Wszystkie teorie są na ogół zgodne, że gdzieś ok. 3 000 r. p.n.e. Ugrofinowie żyli nad rzeką Kamą, między zakolem Wołgi a Uralem. W tym też czasie z nieznanych powodów rozeszli się, dzieląc na dwie grupy: fińską i ugryjską, czyli tę, która dała początek obecnym Finom i tę, do której należą Węgrzy.

W I tysiącleciu ludy ugryjskie, a wiec dzis. Węgrzy, Mansowie i Chantowie, rozmieściły się po obu stronach Wołgi, jeszcze w strefie lasów liściastych, ale już na skraju stepów. Trudniły się uprawą roli i hodowlą bydła. W następstwie kontaktów z różnymi ludami koczowniczymi, zwłaszcza z Sarmatami i in. irańskiego pochodzenia, przejęły od nich hodowlę koni i stopniowo koczowniczy tryb życia.

Szczególnie wielki wpływ na dalszy rozwój ludów ugryjskich miało wtargnięcie na ich obszar ludów bułgarsko-tureckich, pastersko-nomadyjskich. Odtad zaczyna się okres koczowniczy w dziejach Prawęgrów. Najpóźniej w poł. I tysiąclecia doszło do oderwania się Prawęgrów od Mansów i Chatów, i wejścia ich w ścisłe związki z ludami bułgarsko-tureckimi. Świadczą o tym pozostałości językowe, a także pierwsze relacje historyczne pochodznia bizantyjskiego. Te ostatnie uważją zgodnie Prawęgrów za szczep turecki. Zwiazki z tureckimi Bułgarami wpłynęły na to, że Prawęgrzy stali się odtąd ludem wyłącznie paterskim, koczoniczym. Źródła bizantyjskie z IX w. mówią o nich, że żyją pod namiotami i ciagną tam, gdzie znajdą świeże stepy i bujną wegetację. Od Bułgarów przejęli też Prawęgrzy wiele ich cech kulurowych, zwłaszza w dziedzinie wojskowości, organizcji armii i systemu państwowo-plemiennego.

Ale ludy koczownicze schodziły się i rozchodziły. Od poł. I tysiaclecia Prawęgrzy są już na stepach czarnomorskich i stja sie kolejno poddanymi Hunów, awarów, Onogurów-Bułgarów i Chazarów. Miało to się dziać w Leweii, na obszarze nie dajacym się bliżej umiejscowić, gdzieś między Donem a Morzem Czarnym. Zależnosć od tureckich Onogurów pozostaila trwały ślad w nazwie dzis. Węgrów. Źródła greckie nazywały ich Ungroi (Ugroi), stąd późniejsza łacińska nazwa - Hungari, niemiecka - Ungarn, słowacka - Uhri, czeska - Uhgry, polska - Wegrzy. Nie wszystkie plemiona węgierskie wywędrowały tak daleko na zachód, były też grupy Madziarów, na które jeszcze w 1236 natrafił dominikański mnich Julianus na terenach między Uralem i Wołgą.

Z końcem V w. Prawęgrzy dostali się do niewoli chazarkiej, czy też ściślej, weszli wraz z in. plemionami tatarskimi (Onogurmi) w związek plemion pod przewodnictwem Chazarów. Z tych czasów źródła bizantyjskie umieją już z nazwy wymienić poszczególneplemiona, jak: Niejkowie, Madzierzy, Kyrt-Dżarmaci, Tarjani, Joni, Korowie, Koszowie, wszystkie one należły do jednego ludu o nazie Madziaży. Te same źródła podaja, że Chazarowie ustanaiali ndplemieniem madziarskim przywódców, z których njwyzszą rangę posaidał kondo, a nizszą dżula i horka.

Sławna węgierska legenda o cudownym jeleniu, która z biegiem stuleci przekształciła się w legendę o Hunorze i Magorze, pochodzi prawdopodobnie też z tego okresu.

Z niewoli chazarskiej zbiegli pierwsi tureccy Bułgarzy, którzy poszli na południowy zachód, przeszli Dunaj i dali poczatek nowemu państwu bułgarkiemu. Około IX w. również i plemie Madziarów pozbyło się po dłuższych walkach, zierzchności Chazarów, odpychając ich w stronę Wołgi. Ale w miejsce Chazarów pojawili się Pieczyngowie. Pod ich naporem plemie madziarów, dowodzone przez ich rodzimego przywudcę, dżulę, przesunęło się bardziej na połdniowy zachód, na obszar między Dniestrem, Dnieprem, Prutem i Seretem, region nazwany później Otelkyz.

Pobyt w Otylkez dał okazję do nowych kontaktów. Po raz pierwszy plemię madziarskie zetknęło się ze Słowianami, przejmując od nich wiele słów i cech kulturowych. Zresztą, tak działo się i poprzednio przy okazji kontaktów z in. ludami, od których Madziarzuy przejmowali ich sposób życia i nazewnictwo.

Walka z Chazarami wykazała wojowniczośc i dobrą organizację Madziarów. Z tego też zapewne powodu wieści o pojawieniu się nowych wojowniczych Nomadów przedostawały się daleko na zachód i południe Europy. Wiedział o nich król niemiecki Arnulf, kiedy w 892 r. zawarł z nimi sojusz przeciwko Państwu Wielkomorawskiemu ks. Świętopełka. W 3 lata później Madziarzy jako sojusznicy Bizancjum uderzyli na cara bułgarskiego Symeona. Tym razem ponieśli klęskę, co natychmiast ykorzystali ich wrogowie Pieczyngowie. Wtargnęli do Otelkyz i zmusili do dalszej wędrówki, tym razem do kraju ich przeznaczenia, do Kotliny Naddunajskiej. Ziemie te znali z uprzednich wypadów i najazdów. Ich trybowi życia odpowiadały rozległe stepy nadcisańskie, otoczone pasem gór, wówczas naturalną ochroną przed Pieczyngami. Pod wodzą swojego kondo Kurszána i dżuli Árpáda rozpoczęli w 896 r. zajmowanie Kotliny Naddunajskiej. Przeprawili się Doliną Dolnego Dunaju i Aluty przez Karpaty Wschodnie oraz od północy przez Przełęcz Werecką.

[edytuj] Osiedlanie się Madziarów w Kotlinie Naddunajskiej

Proces osiedlania się Madziarów nad Środkowym Dunajem i Cisą trwał kilka lat, a w historiografii węgierskiej nazwany został honfoglalás, co tłum. się jako osiedlanie, zasiedlanie. Początkowo przybysze zajęli tylko stepy nadcisańskie, te najbardziej odpowiadały ich warunkom bytowania. W 900 r. podbili Kraj Zadunajski, Transdanubię, i prawdopodobnie jeszcze to pokolenie weszło do Siedmiogodu, Transylwanii. Na południu Kotliny nie przekroczyli linii Dunaj-Sawa, na północy zaś ich ekspansję zatrzymały karpackie puszcze bukowe i jodłowe, w których chroniła się przed najeźdźcami miejscowa ludność Słowiańska - Słowacy. W przeciwieństwie do trybu osiedlania się Madziarów Słowianie unikali stepów i podmokłych terenów, zaludniali natomiasta tereny lasów dębowych Tansdanubii i obszary puszcz bukowych na Pogórzu Karpackim. Pod naporem Madziarów ludność słowiańska opuszczała bardziej otwarte tereny i chroniła się głębiej w górach, osiedlając się wzdłuż rzek i potoków. Ci zaś Słowianie, którzy pozostali na obszarach swojego zaludnienia, stosunkowo szybko stopili się etnicznie z najeźdźcami. Tak stało się przede wszystkim w Tansdanubii, nad Jeziorem Błotnym, na skraju puszcz karpackich (gł. w południowej Słowaczyźnie), a takze i w Siedmiogrodzie.

Szacuje się, że liczba przybyszów sięgała 400 tys., stan zaludnienia słowiańskiego określa się w przyblizeniu na połowę tej liczby. Tym też, m.in., należy tłum. łatwość podboju kraju i asymilację (w znacznym stopniu) miejscowej ludności słowiańskiej. Trudno ustalić, jak daleko była posunięta organizacja państwowosci słowiańskiej przed przyjsciem koczowniczego plemienia ugrofińskiego. Faktem jest jednak, że przynajmniej zalążki takiej organizacji państwowej istniały (państwo Pribiny i Kocela nad Jeziorem Błotnym), i że liczne osiedla i zamki słowiańskie, jak Ostrzychom, Wyszogród, Mosapurc i wiele in. stały się łupem zwycięzkich madziarów i twierdzami ich wodzów. Po 906 r. przestało istnieć ostatecznie Państwo Wielkomorawskie, do czego wydatnie przyczyniły się pustoszące najazdy Madziarskie.

Sposób osiedlania się Madziarów na nowo zdobytej ziemii odbywał się wg prawideł koczowniczego ludu. W okolicach dzis. Budapesztu usadowił się szczep Árpáda, wokół niego rozsiadły się pierścieniem pozostałe szczepy, przedzielając się, dla uniknięcia okazji do konfliktów, pasami nie zamieszkałej ziemi. Całe zaś terytorium sztucznie oszańcowano i ustawicznie strzeżono. Dla postronnych, zwłaszcza greckich bizantcyjczyków, obóz Madziarów przedstawiał się jak obronna warownia, a ich organizacja wewnętrna jako wspólnota obronna. W ramach tej wsopólnoty należy wyodrębnić szczepy, rozbite na rody, rządzone patryjalchalnie i tradycyjnie utrzymywane. Późniejsze przekazy węgierskie podają wiele imion przywódców poszczególnych szczepów z okresu osiedlania się Madziarów w Kotlinie Naddunajskiej. Nie zawsze ci przywódcy działali kolektywnie, a nawet zgodnie. Wielokrotnie podejmowali akcję na własną rękę. Świadczą o tym wyprawy łupieżcze, których bazą stała się świeżo podbita Kotlina Naddunajska.

[edytuj] Wyprawy łupieżcze

Anarchia, jaka zapanowała w rozkładającym się państwie Karolingów na Zachodzie Europy, stworzyła dla przywódców madziarskich niezwykłą okazję do zdobycia nowej przestrzeni i wielkich łupów. Drużyny wojskowe madzxiarskie na zwinnych małych koniach, uzbrojone w łuki, przebiegały całe przestrzenie Europy Zachodniej i Południowej, paląc wioski i miast, siejąc grozę wśród ludności. Ciężkozbrojne wojska europejskie nie potrafiły stawić im w polu czoła i długo nie zdołały nauczyć się taktyki wojennej nomadów.

[edytuj] Przejęcie władzy przez Árpáda

W l. 899-900 Madziarzy splądrowali Lombardię. W nastepnej dekadzie uderzyli na Bawarię, gdzie w 904 r. zginął kondo Kurszán, dotychczasowy wódz madziarski. jego śmierć wykorzystał dżula Árpád i od tąd on stał na czele plemion madziarskich w Kotlinie Naddunajskiej. Po nim dziedziczyli te godnosć jego potomkowie.

[edytuj] Wyprawy w głąb Cesarstwa

W 907 r. Madziarzy zajęli Marchię Wschodnią i z niej uczynili sobię bazę do dalszych wypraw w głąb Niemiec. W l. 919-'26 spustoszyli cały Półwysep Apeniński. Na jakiś czas zatrzymał ich niszczycielski pochód król niemiecki Henryk I po zwycięzkiej bitwie pod Merseburgiem w 933 r. Zatrzymane na zachodzie, zwróciły się teraz oddziały madziarskie w stronę Bizancjum. W swych pustoszących najazdach zapuścili się w głąb kraju docierajac aż do Bosforu. W tym czasie wodzem wypraw był horka Bulscu. On tez wznowił wyprawy przeciwko Europie Zachodniej, kiedy po śmierci Henryka I znowu zapanowała w Niemczech anarchaia. Drużyny Bulscu grasowały po całej Europie. Przeszły Alpy, Pireneje, dotarły do Atlantyku. Bezradni książeta niemieccy, włoscy, a nawet sam cesarz bizantyjski płacili Madziarom roczny trybut. Wreszcie po kilkudziesięciu latach kres węgierskim wyprawom na Zachód położył cesarz Otton I w krwawej bitwie pod Augsburgiem. Bulscu, wzięty do niewoli, został publicznie powieszony wraz z in. pojmanymi Madziarami. Również i cesarz bizantyjski opanowawszy w 970 r. linię Dunaju, zamknął Madziarom drogę ekspansji do Europy Południowej. W ten sposób zakonczył się okres wypraw łupiezczych, a zaczęła się organizacja życia osiadłego w Kotlinie Naddunajskiej. Zajęli wtedy całą Transdanubię przejmując kontrolę nad północnymi, środkowymi i zachonimi Węgrami. z których ani cesarz niemiecki, ani bizantyjski nie zdołali Węgrów usunąć.

[edytuj] Powstanie gospodarki rolniczej

Życie osiadłe narzuciła Węgrom konieczność. Ale w strukturze koczowniczej zaszły także gruntowne zmiany w następstwie długotrwałych wypraw łupieżczych. Wracajacy z wypraw wojownicy, wzbogaceni łupami i przypędzonymi niewolnikami, nie chcieli już być lojalnymiczłonkami wpólnoty. Przemocą zagarniali ziemię i z niewolników tworzyli własną służbę, która strzegła ich koni i uprawiała ziemię. W ten sposób rozpadała sę wspólnotna rodowa i tworzyła warstwa możnowładnych wojów. Zahamowanie wypraw łupieżczych zmuszało do intensyfikacji uprawy ziemi. W tym przejściu od życia koczowniczego do osiadłego, od gospodarki pasterskiej do rolniczej wybitną rolę odegrała podbita ludność słowiańska, od dawna uprawiajaca ziemię i majaca w tej dziedzinie znaczne osiągnięcia. Zaświadcza to język węgierski, w których istnieje wiele słów z dziedziny wczesnej gospodarki rolnej pochodzenia słowiańskiego.

[edytuj] Uniezależnienie się Siedmiogrodu

Poza zasięgiem obszaru politycznego Bulscu i jego następców pozostał Siedmiogród, gdzie udzielną władzę sprawował dżula siedmigrodzki. W Transylwani przebiegał ten sam proces transformacji gospodarczej co na lewym brzegu Cisy. Dżula nowiązał kontakty z Bizancjum. Stamtąd też czerpał wzorce do budowy własnego systemu państwowo-społecznego. Ostatecznie przyjął nawet chrześcijaństwo obrządku wschodniego z rąk samego cesarza oraz sprowadział do kraju mnichów greckich. I to wszystko w tym czase, gdy państwo potomków Árpáda tkwiło jeszcze w pogaństwie.

[edytuj] Czasy Arpadów

Dynastia Arpadów panowała na Węgrzech od IX do XIII wieku (896-1301).

Twórcami państwowości węgierskiej byli książę Gejza (węg. Géza) oraz jego syn, Stefan I Święty (węg. István), którzy dokonali chrystianizacji kraju. Po śmierci (1038) Stefana, pierwszego koronowanego króla Węgier (1001), którego syn i oficjalny następca Emeryk zmarł przed ojcem, zgodnie z wolą zmarłego władzę objął Piotr Orseolo (Piotr Wenecjanin), doża wenecki. Nie spodobał się on możnym, gdyż otaczał się cudzoziemcami. Piotr został wygnany, na tron powołano Abę Samuela. Jednak Piotr z pomocą cesarza Niemiec ponownie sięgnął po koronę. Został ponownie zdetronizowany (1047), a kraj pogrążył się w chaosie (pierwszy bunt pogański - bunt Vaty). Kryzys przezwyciężył, opanowując sytuację, Andrzej, krewny Stefana z dynastii Arpadów. Koronował się on na króla jako Andrzej I. Za panowania jego brata i następcy, Béli I, miał miejsce drugi, ostatni już bunt pogański (bunt Jánosa). Choć został on stłumiony, walki wewnętrzne osłabiły państwo; po śmierci Béli nominalnie władzę sprawował syn Andrzeja, Salomon, ale faktycznie rządzili synowie Béli - Gejza, Władysław (László) i Lambert. Kraj udało się zjednoczyć właśnie Gejzie, określanym w historiografii węgierskiej jako Gejza I (nie II). Rządy Gejzy, jego brata Władysława i syna Kolomana Uczonego stały się okresem odnowy państwa węgierskiego; kraj został też powiększony o nowe ziemie (reszta Siedmiogrodu, Slawonia, Chorwacja, Dalmacja).

Następcy Kolomana Uczonego, Stefan II, Béla II, Gejza II i Stefan III, prowadzili wojny z Bizacjum o Bałkany. Choć początkowo Węgry dominowały, to po dojściu do władzy Manuela I Komnena w Bizancjum sytuacja się odwróciła. Młodszy brat Stefana III, Béla, został zakładnikiem cesarskim. Po powrocie do kraju, koronowany na króla jako Béla III (1172), stał się jednym z najwybitniejszych władców Węgier, dokonując głębokiej reformy wewnętrznej. Po śmierci Béli III (1196) kraj, podobnie jak Polskę w 1138 r., dotknęło rozbicie. Synowie i następcy Béli, Emeryk i Władysław, prowadzili wojnę domową z Andrzejem, bratem zmarłego, co odbiło się na międzynarodowym znaczeniu Węgier i władzy królewskiej. Po objęciu władzy w 1205 roku Andrzej II z wdzięczności wobec popierających go magnatów rozdał im lwią część królewszczyzn. Sytuacja finansowa państwa była dramatyczna. Złota Bulla Andrzeja II (1222), zbiór przywilejów dla możnych, stanowiła pierwszy krok ku państwu stanowemu.

Syn Andrzeja, Béla IV, próbował wzmocnić władzę królewską; wysiłki jego jednak zostały zahamowane zarówno przez nienawiść magnatów, jak i, przede wszystkim, przez najazd tatarskiej Złotej Ordy w roku 1241. Kraj w mgnieniu oka został niemal doszczętnie zrujnowany. Ostatecznie jednak Orda, powodowana wewnętrznymi kłopotami, musiała wycofać się z Węgier w 1242 roku. Béla IV, po powrocie do kraju z wysp dalmatyńskich, dokonał błyskawicznej odbudowy państwa, wzmógł kolonizację i budował twierdze warowne. Niestety, wszystkie pozytywne skutki rządów Béli IV przysłania szkodliwy wzrost znaczenia wielkich magnatów. Władza królewska podupadła niemal całkowicie za czasów ostatnich Arpadów - Stefana V, Władysława IV Kumana oraz Andrzeja III. Magnaci urośli już w taką potęgę, że zdolni byli aresztować króla Władysława i zastąpić go Andrzejem III; wszystkie próby reform, podejmowane przez Andrzeja poniosły klęskę przez przedwczesną śmierć króla. Co gorsze, zmarły władca nie miał następcy.

Na Andrzeju III (1290-1301) wygasła rodzima węgierska dynastia Arpadów.

[edytuj] Czasy Andegawenów

Czasy panowania dynastii Andegawenów na Węgrzech były okresem reorganizacji gospodarki, rozkwitu sztuki gotyckiej i kultury rycerskiej.

Po wygaśnięciu Arpadów na tronie zasiadł król Polski i Czech Wacław z rodu Przemyślidów, od 1308 przedstawiciel dynastii Andegawenów - Karol Robert. Drugim królem tego rodu na tronie węgierskim był Ludwik I Wielki, panujący w latach 1342-1382. Ludwik poszerzył swoje rządy na tereny po Morze Czarne Adriatyk, czasowo okupował Królestwo Neapolu. W 1370 roku, po śmierci Kazimierza III Wielkiego, został królem Polski.

Po śmierci Ludwika na tronie zasiadł (w 1387) Zygmunt Luksemburski, który poślubił córkę Ludwika, Marię. Rozpadła się unia z Polską, gdzie władzę objęła Jadwiga Andegaweńska.

[edytuj] Nowożytność

[edytuj] Czasy Jagiellonów

W 1440 królem został władca Polski Władysław III Warneńczyk, który zginął w bitwie pod Warną w 1444. Rządy objął tymczasowo Jan Hunyady.

W 1458 koronowany został syn Hunyadyego Maciej Korwin - król "z ludu". Po udanej obronie Belgradu przed Turkami (1448) państwo węgierskie osiągnęło szczyt potęgi. Przyłączono do Węgier Śląsk, Łużyce, Morawy a następnie znaczną część Austrii. Po śmierci Macieja w 1490 wybuchła wojna o tron węgierski pomiędzy królewiczem polskim Janem, a jego starszym bratem, królem Czech Władysławem II.

W 1515 król Władysław II wraz ze swoim bratem, królem Polski Zygmuntem I zawarł z Habsburgami układ o dziedziczności tronu węgierskiego i czeskiego. Następca Władysława - Ludwik II Jagiellończyk zginął w 1526 pod Mohaczem, tron przeszedł w ręce Habsburgów.

[edytuj] Panowanie tureckie

Potęga Węgier załamała się ostatecznie po bitwie pod Mohaczem (1526), w której rycerstwo węgierskie i polskie zostało rozbite przez wojska tureckie. W niedługim czasie cały teren dzisiejszych Węgier został podzielony między osmańską Turcję i Habsburgów oraz Siedmiogród, zresztą, zależny od Turcji.

[edytuj] Habsburgowie

Kres tureckiemu panowaniu przyniosło pokonanie imperium osmańskiego przez wojska austriackie i polskie. Stopniowo poprzez rok 1687 (stany węgierskie zaoferowały koronę Węgier, w dziedziczne posiadanie, Habsburgom) , 1699 (pokój w Karłowicach) aż do 1718 roku (uzyskanie Banatu i Serbii oraz zachodniej Wołoszczyzny - stracone, bez Banatu, w 1739 roku) władza na Węgrzech została przejęta przez Habsburgów

[edytuj] Austro-Węgry

Węgry wywalczyły na krótką chwilę niepodległość pod wodzą Kossutha w wyniku powstania w 1848 r. Republika została jednak szybko zdławiona przez współpracującą z Austrią sąsiednią Rosję oraz Chorwatów, którzy poparli Habsburgów (silne, niepodległe Węgry oznaczały uzależnioną od nich Chorwację).

W wyniku wieloletnich dążeń Węgrów, w 1867 r. Cesarstwo Austrii zostało przekształcone w dualistyczną monarchię Austrii i Węgier.

Węgry uzyskały swobodę w sprawach wewnętrznych - rozpoczęto intensywną rozbudowę gospodarki, podniósł się poziom życia, a edukacja stała się całkowicie narodowa. Jednocześnie zaczął się proces madziaryzacji, szczególnie silny wśród Słowaków, Rumunów i Rusinów (Chorwaci z silną burżuazją oparli się madziaryzacji, uzyskując w ramach Korony św. Stefana autonomię - ugoda węgiersko-chorwacka). Aż do końca Austro-Węgier nie wprowadzono w węgierskiej części powszechnego prawa wyborczego, co spodowowało, iż nie-Węgrzy zawsze pozostawali w mniejszości w organach ustawodawczych.

Kwestie spraw zagranicznych, finansów oraz wojska (nie licząc wojsk tzw. II rzutu - obrony krajowej - Magyar - Kiralyi Honvedseg) nadal pozostały w gestii Wiednia.

[edytuj] W czasie Wielkiej Wojny

W roku 1914 stanowisko rządu Istvána hr. Tiszy było negatywne wobec wojnyz Serbią. Mimo swojego autorytetu w Wiedniu, jego zdanie w tej sprawie nie było brane pod uwagę. Ale kiedy wojna wybuchła Tisza okazał się lojalnym współpracownikiem cesarza. W dniu jej wypowiedzenia oświdczył, że jest całkowicie przekonany o konieczności wojny. Szybko spopularyzował cele wojny w społeczęstwie Węgier. Były one w interesie Węgier. Przejawiał sie on w ekspansji gospodarczej Bałkanów, w czym próbowała Węgrom przeszkodzić Serbia. Węgrzy obawiali się również zjednoczenia Słowian południowych pod przewodnictwem swojego przeciwnika.

W rezultaci wszystkie partie parlamentarne, od Andrássyego i Zichyego do Partii Niepodległościowej, opowiedziały się za wojną. Nawet pozaparlamentarna Partia Socjaldemokratyczna uznała: Niebezpieczeństwo rosyjskiej inwazji zmusiło partie socjalistyczne Austrii i Węgier do uznania obrony kraju za problem naczelny i nadrzędny^[1]. Wobec, że wszystkie partie poparły udział w wojnie Tisza mógł oświadczyć: Wojna ta uciszyła spór między partiami, uciszyła walkę klasową, w cień zepchnęła konflikty narodowościowe. Kręgi rządzoce oraz społeczeństwo Węgier rozpoczęło wojnę z niebywałym optymizmem.

Mimo, że Węgry nie były teatrem działań wojennych, już od pierwszych miesięcy ponosiły ciężkie straty. Na frontach: galicyjskim, włoskim i bałkańskim Węgrzy stracili półtora miliona ludzi (zabitych, rannych, jeńców)^[2]. Była toi poważna strata, lecz porównując ją do innych państw biorących udział w wojnie względnie niska. Już zimą 1916 roku pojawiły się pierwsze trudności gospodarcze. Przede wszystkim odczuwalny był brak surowców potrzebnych do produkcji przemysłowej. Pojawiły się też pierwsze kłopoty żywnościowe. Spowodowane były wielkim zapotrzebowaniem frontu w samą żywność jak i ludzi. Ten drugi czynnik znzcznie obniżył produkcję. Sytuacja pogorszyła się znzczniej, gdy do wojska powołano nieletnich. Wywowołało to głód w latach 1917-1918, lecz nie był on dak dotkliwy jak np. w Austrii. Brak prodóktów żywnościowych i drożyzna pogarszały stan bytowy warstw niższych. 60-ciogodzinny tydzień prac (nakazany ustawą rządu w Wiedniu) często był przekraczany z braku siły roboczej. Coraz częściej w fabrykach zatrudniane były kobiety i dzieci. Pracownicy w wieku 10-12 lat w fabrykach były w czasie wojny zjawiskiem powszechnym. Robotnicy nie mogli zaprotestowac, ponieważ strajki zostały zakazane na czas trwania wojny. Wszystkie te zjawiska prowadziły do rewolucji, lub chociaż do masowych wystąpień robotników. Mimo to rząd Tiszy nie przeprowadzał żadnych reform społeczno-gospodarczych, gdyż uważał że nie ma takich możliwości. W pierwszych latach wojny rząd wydawał się ustabilizowany i niezachwiany. Jego pozycja wzrosła jeszcze bardziej ze względu na pozycję samego premiera na dworze wiedeńskim. Cesarz Franciszek Józef dażył go ogromnym zaufaniem i niemal wyłącznie słuchał jego rad. Kariera Tiszy złamała się dopiero po śmierci Franciszka Józefa (listopad 1916 roku). Nowy cesarz i król węgierski - Karol I, na Węgrzech Karol IV, nie znosił węgierskiego premiera. Nowy władca robił wsystko, aby Tisza zrzekł się funkcji, w czym Wiedniowi pomagała węgierska opozycja.

Spór między rządem i głową państwa nie miał natury jedynie personalnej. Karol IV dla ratowania całości monarchii wracał do dawnych planów Franciszka Ferdynanada - federalizacja Austro-Węgier. To właśnie było powodem ostrego konfliktu między premierem i cesarzem. Nie tylko cesarz, ale i wszystkie węgierskie ugrupowania opozycyjne uważały kontynuację autokratycznych rządów Tiszy za groźbe państwa. Do tych polityków przede wszystkim należeli prawicowi Apponyi i Andrássy oraz Mihály Károlyi z lewicy. Od wiosny 1917 roku stronnictwa opozycyjne zaczynały wiązać się w koalicję. Jej wspólnym, oczywistym dla wszystkich ugrupowań wchodzących w jej skład, było obalenie rządu Tiszy, wprowadzenie ustawy o powszechnym prawie wyborczym i rozpisanie nowych wyborów. Powstały Blok Powszechnego Prawa Wyborczego weszły: Niepodległościowa Partia 48 Roku, Partia Socjaldemokratyczna, Partia Demokratyczna i Partia Radykalna. Pod presją opozycji wspieranej przez króla gabinet Istvána Tiszy podał się do dymisji w czerwcu 1917 roku. Nie było to jednak osłabieniem wpływów Tiszy. Nowe rządy Mórica Esterházyego, a od sierpnia Sándora Wekerlego lawirowały między koalicją a Narodową Partią Pracy, partią Tiszy, która nadal była najsilniejszym stronnictwem w Zgromadzeniu Narodowym. W tej sytuacji nie zastała przeprowadzona żadna reforma, w tym najważniejsza o wyborach powszechnych.

[edytuj] Niepodległość 1918 i okres do II wojny światowej

W wyniku klęski w I wojnie światowej w październiku i listopadzie 1918 nastąpił rozpad monarchii austro-węgierskiej i państwo węgierskie ogłosiło niepodległość. Węgry uzyskały samodzielność, jednak w wyniku traktatu w Trianon obszar państwa okrojono do niecałej jednej trzeciej terytorium sprzed wojny. Początkowo była to republika demokratyczna, potem przez pewien czas komunistyczna Węgierska Republika Rad pod dyktatorskimi rządami Béli Kuna. W latach 1920-1944 Węgry były monarchią konstytucyjną (bez monarchy), gdzie regentem został były admirał floty austro-węgierskiej Miklós Horthy. Horthy wprowadził ustrój autorytarny z silną władzą regenta. Mimo kilkukrotnie ponawianych propozycji nie ogłosił się on królem (na początku lat 20. dwukrotnie udaremnił próby ostatniego monarchy z dynastii Habsburgów Karola IV i doprowadził do jego detronizacji przez węgierski Sejm).

Pod koniec lat 30., szczególnie za sprawą premiera Gömbösa, Węgry zbliżyły się do hitlerowskich Niemiec, dążąc do odzyskania utraconych w wyniku traktatu w Trianon terytorium. Częściowo im się to udało (południowa i wschodnia Słowacja - pierwszy arbitraż wiedeński i wojna węgiersko-słowacka, część Siedmiogrodu - drugi arbitraż wiedeński, Baczka).

[edytuj] II wojna światowa

W czasie II wojny światowej Węgry walczyły u boku hitlerowskich Niemiec przeciwko ZSRR. Mimo, iż były sojusznikami Hitlera nie wypowiedzieły wojny Polsce, a po kampanii wrześniowej przyjęły u siebie liczną grupę uchodźców i wojskowych (internowano ich, ale wielu żołnierzy zdołało uciec na zachód Europy). Internowani polscy żołnierze mieli swoje oficjalne przedstawicielstwo (organ łącznikowy) w Ministerstwie Honwedów, pod nazwą Przedstawicielstwo Polskich Żołnierzy Internowanych w Królestwie Wegier (węg. a Magyarország Internált Lengyel Katonai Személyek Képviselete). Od września 1939 do kwietnia 1940 na jego czele stał gen. bryg. Stefan Dembiński, później kolejno: płk. dr Marian Steifer (maj 1940 - marzec 1942), płk.inż Aleksander Król (marzec 1942 - marzec 1944), ppłk. Witold Cieśliński i mjr. Włodzimierz Bem de Cosban. Wojna po stronie Hitlera zakończyła się dla Węgier tragicznie - podczas walk z Armią Czerwoną zniszczeniu uległy spore połacie kraju (szczególnie Budapeszt), a po wojnie komuniści przy poparciu ZSRR wprowadzili stalinowską dyktaturę.

[edytuj] Węgierska Republika Ludowa

Po II wojnie światowej Węgry należały do tzw. bloku wschodniego, będącego pod kontrolą ZSRR. Próba obalenia komunizmu (powstanie węgierskie 1956) zakończyła się krwawą interwencją zbrojną armii radzieckiej. Węgry należały do Układu Warszawskiego.

[edytuj] Węgry współczesne

Demokracja na Węgrzech zapanowała po 1990 r. W wolnych wyborach zwyciężyła partia Węgierskie Forum Demokratyczne (MDP). W późniejszych latach władza przechodziła w ręce Węgierskiej Partii Socjalistycznej kierowanej przez Gyulę Horna, a potem partii prawicowo-centrowych z premierem Viktorem Orbánem (1998-2002). Obecnie władza spoczywa w rękach MSZP (Węgierska Partia Socjalistyczna). Premierem jest Ferenc Gyurcsány.

Obecnie Węgry są członkiem NATO (1999) i UE (2004).

[edytuj] Źródła

• Wacław Felczak: Historia Węgier Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Wrocław 1983, ISBN 83-01028-3
• Jerzy Kochanowski: Węgry. Od ugody do ugody. 1867-1990 Wydawnictwo TRIO, Warszawa 1997, ISBN 83-85660-50-X

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Historia Węgier
• Movies of the II. World War (free downloadable) (en)