Kościół nestoriański
Z Wikipedii
Święty Apostolski Katolicki Asyryjski Kościół Wschodu (potocznie także Kościół nestoriański, asyryjski, wschodniosyryjski, "Kościół Wschodu") – kościół wschodni działający pierwotnie na terenach na wschód od granic Cesarstwa Rzymskiego, oddzielony doktrynalnie od Kościoła katolickiego w wyniku przyjęcia nauki nestorianizmu. Nazwy "kościół nestoriański" i "nestorianie", podobnie, jak w przypadku kościoła jakobickiego i jakobitów, zostały nadane przez przeciwników tego kościoła i nie są używane przez samych jego wiernych.
Przez wiele stuleci kościół nestoriański był w Europie niemal zupełnie nieznany, a i dziś jego historia nie została dokładnie zbadana. Jest to zadziwiające o tyle, że przez kilka stuleci tworzył on świat chrześcijański nie ustępujący rozległością terytorium, liczebnością wiernych ani zapałem misyjnym chrześcijaństwu z basenu Morza Śródziemnego. Tymczasem do Europy, w każdym razie do Europy Zachodniej, docierały co najwyżej niejasne pogłoski o istnieniu w Azji chrześcijańskiego imperium, z których narodziła się legenda Księdza Jana. Kościół azjatycki został "odkryty" dopiero na początku II tysiąclecia, zresztą z inicjatywy Mongołów, a dalsze wiadomości przyniosły dopiero podróże Jana da Plano Carpiniego, Wilhelma Rubruka i Marco Polo.
Spis treści |
[edytuj] Początki
Początki chrześcijaństwa na Wschodzie tradycja łączy z apostołem Tomaszem, który miał przez Persję dotrzeć aż do Indii, oraz z uczniami Chrystusa Tadeuszem (Addai) i Mari. W Mezopotamii chrześcijaństwo rozpowszechniło się równie szybko, jak w Cesarstwie Rzymskim. Prawdopodobnie pierwszym ośrodkiem chrześcijaństwa na tych terenach była Edessa – stolica królestwa Osroene na pograniczu posiadłości Rzymu i Persji. Poświadczone jest istnienie tam chrześcijaństwa już w połowie II wieku, a możliwe, że chrześcijanie żyli tam już pod koniec I wieku. Gdy w połowie III wieku Edessa dostała się pod władzę Persji, stała się ośrodkiem, z którego chrześcijaństwo promieniowało dalej na wschód – na tereny wybrzeży Zatoki Perskiej, obecnego Iranu, a nawet Afganistanu. Kolejnymi ośrodkami chrześcijaństwa na Wschodzie (tutaj rozumianym jako tereny na wschód od granic Rzymu) stawały się Arbela, perska stolica Seleucja, siedziba słynnej szkoły teologicznej – Nisibis. W III wieku nad Zatoką Perską i w Mezopotamii istniało już około 20 biskupstw.
Powstały w ten sposób kościół perski rozwijał się w specyficznych warunkach. Nigdy nie działał na terenach podległych władzy chrześcijańskiej, lecz zawsze pod świecką władzą innowierców – zoroastrian, muzułmanów, hinduistów, buddystów. Ten stan rzeczy rodził daleko idące konsekwencje. Przede wszystkim kościół Wschodu (przez pojęcie Wschodu na potrzeby niniejszego artykułu należy rozumieć tereny na wschód od granic Cesarstwa Rzymskiego) nie mógł liczyć na poparcie władzy państwowej; z drugiej strony obywał się bez jej ingerencji w sprawy wiary, co zdarzało się w Rzymie, a nagminne było w Bizancjum. Kościół Wschodu nie doznał wielkich herezji i rozłamów, jakie drążyły kościół świata rzymskiego – jego istnieniu zagrażały raczej prześladowania ze strony władz świeckich. Imperia graniczące od wschodu z imperium rzymskim (później bizantyjskim) – partyjskie, perskie, arabskie, tureckie – pozostawały w bezustannym konflikcie z Rzymem (Bizancjum). Kiedy w IV wieku imperium rzymskie stało się państwem chrześcijańskim, chrześcijaństwo zaczęto utożsamiać z Rzymem. Wskutek tego chrześcijanie mieszkający na terenie podległym aktualnej władzy stawali się w najlepszym razie podejrzani o współpracę z Rzymem, a w najgorszym – poddawano ich prześladowaniom. Starając się ich uniknąć, chrześcijanie Wschodu demonstracyjnie podkreślali swą niezależność od kościoła świata rzymskiego, co oznaczało w pierwszej kolejności zerwanie kontaktów z Zachodem.
Pierwsze prześladowania nadeszły w IV wieku, w Persji Sasanidów, za szacha Szapura II (341-379). Następne fale powtarzały się za panowania kolejnych szachów, przez cały V i VI wiek. Liczba męczenników sięgała tysięcy, ginęli patriarchowie, biskupi i zwykli wierni. Prześladowania nie rozbiły jednak kościoła – przeciwnie, chrzest krwi sprawił, że uciekający przed nimi chrześcijanie stawali się misjonarzami. Wraz z falami uchodźców z Persji chrześcijaństwo rozprzestrzeniło się w Arabii (na terenach dzisiejszego Kataru, Bahrajnu i Jemenu). W 356 doszło do chrztu królestwa Himjarytów w Jemenie.
Opisane warunki i zdarzenia pociągnęły za sobą odmienności w rozwoju kościoła Wschodu. Przed przyjęciem nicejskiego wyznania wiary (w 410) kościół Wschodu miał już własne wyznanie wiary, autorstwa Afraatesa i własną anaforę świętych Addaia i Mariego, która nie zawierała Opisu Ustanowienia. Używano również zestawienia ewangelii (Diatessaron, tłumaczenia Tacjana), do czasu zastąpienia go pełnym tłumaczeniem Nowego Testamentu na syryjski (Peszitta). Język syryjski od początku był liturgicznym językiem kościoła Wschodu i pozostał nim do dziś, mimo że większość wiernych używała innych języków.
Kościół perski początkowo podlegał patriarsze Antiochii. Jednak po wspomnianym wcześniej ustaniu łączności z kościołem imperium rzymskiego jego samodzielność rosła. Biskup bliźniaczej stolicy Persji Seleucji-Ktezyfonu Mar Papa (310-329) ogłosił się katolikosem. W 410 katolikos Mar Izaak połączył diecezje Wschodu, pozostające dotychczas pod bezpośrednią władzą patriarchy Antiochii, w oddzielną prowincję kościelną pod swoim zwierzchnictwem. W 420 szach Jezdegerd I uznał katolikosa Seleucji i Ktezyfonu za zwierzchnika wszystkich chrześcijan w swym imperium. W 424 na synodzie w Markabtha, za pontyfikatu katolikosa Dadiszu, biskupi kościoła perskiego uznali katolikosa za patriarchę, odrzucając wszelką zwierzchność patriarchów Antiochii i Rzymu.
[edytuj] Doktryna nestorianizmu
Do końca V wieku nauka kościoła Wschodu nie różniła się od nauki kościoła świata rzymskiego. Mar Aprim Asyryjczyk uczestniczył w soborze powszechnym w Nicei w 325. Jednak w połowie V wieku szachowie perscy, widząc możliwość podporządkowania sobie chrześcijan mieszkających w Persji, zaczęli popierać rozwój nestorianizmu: przyjęli pod swoją opiekę nestorian uciekających z terytorium Rzymu (462), zgładzili prorzymskiego patriarchę Babowai, w miejsce którego został wybrany nestorianin Bar Sauma, biskup Nisibis (484), zgodzili się na przeniesienie z Edessy nestoriańskiej szkoły teologicznej zlikwidowanej przez cesarza Zenona (489). Już kilka lat wcześniej, w 484 i w 486, kolejne synody przyjęły chrystologię Teodora z Mopsuestii, co ostatecznie potwierdził patriarcha Babaj (Baba, Babeusz) na kolejnym synodzie w 497. W ten sposób kościół Wschodu uległ herezji nestorianizmu. Do dziś jego doktorami i świętymi pozostają Teodor z Mopsuestii wraz z Nestoriuszem i Diodorem z Tarsu.
Pod koniec VI wieku ówczesny rektor szkoły w Nisibis Henana z Adiabeny usiłował zastąpić nauczanie Teodora z Mopsuestii własną doktryną, opartą na naukach Orygenesa. Jednak Babaj Wielki, jeden z doktorów kościoła nestoriańskiego, nie dopuścił do przyjęcia doktryny Henany. Sformułował natomiast własną systematyczną teologię, przetwarzając dość znacząco tezy Teodora z Mopsuestii. Ta właśnie zmodyfikowana doktryna jest do dziś nauką kościoła nestoriańskiego.
[edytuj] Rozkwit
V, VI i VII wiek przyniósł dalszy ciąg działalności misyjnej, lecz teraz głównymi krzewicielami wiary stali się mnisi. Ruch monastyczny rozpoczął się w kościele Wschodu niedługo po pojawieniu się monastycyzmu w Egipcie i pod jego wpływem, ale przybrał diametralnie odmienne oblicze. Mnisi nestoriańscy, zachowując ascezę, nie zrywali ze światem zewnętrznym – przeciwnie, za jeden ze swoich podstawowych obowiązków uważali działalność ewangelizacyjną. Prowadzili ją zajadle i skutecznie. W imperium perskim chrześcijaństwo stało się religią drugą co do liczebności wyznawców. Organizacja kościelna sięgnęła Azji Środkowej – powstały biskupstwa w Merwie i Heracie, wśród Heftalitów i tureckich plemion Wielkiego Stepu. Około roku 635 misjonarz Alopen dotarł do Chin. W VIII i IX wieku patriarchowie nestoriańscy wysyłali biskupów do Jemenu, Indii, Tybetu i Chin, powstały arcybiskupstwa w Samarkandzie i Kaszgarze, metropolia w Bucharze. Spośród tureckich plemion Wielkiego Stepu ulegli całkowitej lub częściowej chrystianizacji Seldżukowie (ci sami, którzy później podbiją Bliski Wschód), Kereici (1008), Onguci, Ujgurowie, Najmanowie, Merkici, Urjan-gakit i Kangli. Istniały nestoriańskie biskupstwa na Cejlonie i Sokotrze oraz w Indiach, skupiska chrześcijan powstały w Chinach właściwych, w Turkiestanie Chińskim, w Mongolii, na Malediwach. Choć pierwsza fala chrześcijaństwa w Chinach rychło upadła wskutek prześladowań w IX wieku, to i tak źródła pisane sugerują, że chrześcijaństwo było przez pewien czas religią dominującą na obszarze między Morzem Kaspijskim a Sinkiangiem. Pod koniec pierwszego tysiąclecia patriarsze nestoriańskiemu podlegało dwudziestu metropolitów, 250 biskupów i około 12 mln wiernych – czwarta część całego ówczesnego chrześcijaństwa, na obszarze większym, niż ten, jaki kiedykolwiek podlegał władzy papieży przed odkryciem Ameryki.
Jest to złoty okres kościoła Wschodu. Zmiana władzy świeckiej z perskich Sasanidów, nieprzyjaznych chrześcijaństwu, na kalifów arabskich, traktujących chrześcijan obojętnie lub nawet życzliwie, dała kościołowi spokój i stabilizację. Stolicą imperium arabskiego stał się Bagdad, dokąd przeniósł się również nestoriański patriarchat (800), będąc odtąd w centrum wydarzeń politycznych Azji i aktywnie w nich uczestnicząc. Nestorianie mieli wiele do powiedzenia na dworze kalifów, sprawowali funkcje publiczne i rozmaite godności. Jednak w tym sukcesie kryły się zalążki późniejszej katastrofy. Bliskie związki z arabskimi kalifami (a później z ich mongolskimi następcami), zapewnianie sobie przychylności władców, zepchnęły hierarchów kościoła Wschodu do rzędu dworskich dygnitarzy, ze wszystkimi tego konsekwencjami – dochodziło do przekupstw, handlu godnościami kościelnymi, wreszcie do konfliktów, nawet do otwartych walk między koteriami chrześcijan. Tak więc, paradoksalnie, nagłe polepszenie pozycji zaszkodziło kościołowi. Mniej więcej w tym samym okresie zaczął się obniżać również poziom wiedzy o zasadach wiary, zarówno wśród duchownych, jak i wśród świeckich. Chrześcijaństwo Wschodu, rozległe terytorialnie, zaczęło być powierzchowne w swej treści.
Kościołowi Wschodu początkowo nie zaszkodził wstrząs wywołany nagłym powstaniem Imperium Mongolskiego w XIII wieku. Zarówno Czyngis-chan, jak i jego następcy byli życzliwi wobec chrześcijan, nawrócono nawet część chańskiej rodziny; jednakowoż życzliwość wobec chrześcijaństwa nie przeszkodziła Mongołom w eksterminacji mieszkańców Merwu i Niszapuru. Okres mongolskiej władzy w Chinach był również okresem działalności misyjnej w tym kraju, ukoronowanej ustanowieniem metropolii w Chanbałyku (dzisiejszym Pekinie). Jednak po obaleniu mongolskiej dynastii Juan w II połowie XIV wieku chrześcijaństwo chińskie ponownie upadło na skutek prześladowań, obejmujących wszystkie "obce" (nie-chińskie) religie. Tym niemniej kościół Wschodu nadal rozciągał się od południowej Syberii po Cejlon i od Persji po zachodnie Chiny, możliwe zaś, że skupiska chrześcijan istniały także w Korei, Japonii, Birmie, Indochinach, na Jawie i na Filipinach.
[edytuj] Upadek
Sytuacja zmieniła się diametralnie pod koniec XIII wieku, kiedy to Ilchanidzi – perska gałąź potomków Czyngis-chana – przeszli na islam. W tym samym okresie dynastie potomków Czyngis-chana panujące we właściwej Mongolii i w Chinach przyjęły konfucjanizm, taoizm i buddyzm. Wraz z tym skończyła się życzliwość panujących dla chrześcijaństwa, a zaczęły się prześladowania. Kościół Wschodu, rozciągnięty na ogromnych obszarach Azji, mimo misyjnych sukcesów niemal wszędzie stanowiący mniejszość religijną, słabo zakorzeniony w lokalnych społecznościach, pozbawiony oparcia politycznego, w niesprzyjających warunkach zaczął zanikać. Hierarchowie kościoła Wschodu, od wieków skupieni na poszukiwaniu łask kolejnych pogańskich władców, nie potrafili przełamać stagnacji. Kościołowi Wschodu zabrakło ducha wiary, tak mocnego w pierwszych wiekach istnienia. W porównaniu z pierwszymi wiekami upadł w nim również poziom wiedzy o prawdach wiary – miejsce solidnej chrześcijańskiej formacji zajęły przesądy i niewiedza, co zauważali już europejscy podróżnicy w XIII wieku. Ułomność nestoriańskiego chrześcijaństwa, zawarta w samych korzeniach jego nauki – mierzenie świata miarą ludzką, a nie nadprzyrodzoną – doprowadziła ogół wiernych do poglądu, że łaska Boża objawia się tylko w powodzeniu w życiu doczesnym. Logiczną konsekwencją było pójście za tymi, którzy wygrywali kolejne wojny, a więc porzucenie chrześcijaństwa na rzecz islamu. Przy takiej postawie wiernych kościół Wschodu nie miał szans podźwignięcia się z ruin.
Śmiertelny cios chrześcijaństwu w Azji zadał następny po Czyngis-chanie mongolski despota – Timur (Timur Leng, Tamerlan), fanatyczny muzułmanin. Kościół Wschodu legł w gruzach – dosłownie, bo po przejściu wojsk Timura z chrześcijańskich miast pozostawały ruiny i stosy trupów. Nietknięty pozostał jedynie kościół południowych Indii, a to tylko dlatego, że wojska Timura nie zapuściły się tak daleko na południe. Resztki wiernych pozostałych po masakrze skupiły się na obszarach perskiego Azerbejdżanu między jeziorami Wan i Urmia, gdzie żyły rozproszone między Turkami i Kurdami. Liczba ich stopniowo spadła do 100-150 tysięcy w połowie XIX wieku. Siedzibą nestoriańskiego patriarchy stała się miejscowość Koczanis (Kotshnes, Quodshanis, Kuchanis) w niedostępnych górach Hakkari. Od połowy XV wieku godność patriarchy stała się dziedziczna (z wuja na siostrzeńca).
W 1552 w kościele nestoriańskim doszło do rozłamu, gdy w wyniku przyjęcia unii z Rzymem przez patriarchę i część biskupów powstał unicki kościół chaldejski. W XVII wieku część wiernych tego kościoła, łącznie z patriarchą, powróciła do kościoła nestoriańskiego z powodu sporu z Rzymem co do celibatu księży, jednak podział chrześcijan Wschodu na dwa kościoły stał się faktem. W tym samym okresie wypowiedziała posłuszeństwo patriarsze nestoriańskiemu większość wiernych i duchownych kościoła malabarskiego.
[edytuj] Współczesność
Od połowy XIX wieku datują się kolejne rzezie, periodycznie urządzane wśród nestorian przez Kurdów i Arabów, między którymi mieszkali. Ostatecznie cała ludność nestoriańska została zmuszona do ucieczki z gór Hakkari – w 1915 do rosyjskiej części Azerbejdżanu, potem do Kurdystanu irackiego. Po kolejnych rzeziach w 1918 i w 1933 doszło do masowej emigracji nestorian z Iraku, głównie do Europy i Ameryki Północnej. Emigrował nawet – po uwięzieniu i wygnaniu przez władze irackie – patriarcha Mar Iszaja Szymon XXIII (Eshai Shimoun), który w 1940 przeniósł stolicę patriarszą do Chicago, a w 1954 – do San Francisco. Dopiero w 1962 patriarcha odwiedził wiernych zamieszkałych w Libanie, Iranie i Indiach (do Iraku nie został wpuszczony).
Szukając porozumienia z siostrzanym kościołem chaldejskim patriarcha przeprowadził reformę, polegającą głównie na przyjęciu kalendarza gregoriańskiego. Ta reforma wraz z – jak można sądzić – zastrzeżeniami do osoby patriarchy doprowadziła do powstania wewnątrzkościelnej opozycji, której przewodził metropolita Indii Mar Tomasz Darmo. W 1968 opozycja wywołała schizmę pod hasłem zachowania tradycji. Schizmatycy utworzyli nową organizację kościelną – "Starożytny Kościół Wschodu". Kościół ten został poparty przez rząd Iraku, który przekazał mu wszystkie kościoły nestoriańskie w tym kraju. Dopiero w 1970 rząd iracki zwrócił kościoły prawowitemu kościołowi nestoriańskiemu i zezwolił patriarsze Mar Szymonowi XXIII na powrót do Iraku. Kościół rozłamowy istnieje do dziś, ma kilka tysięcy wiernych w Syrii, Iraku i Libanie oraz własną hierarchię duchowną na czele z patriarchą, rezydującym w Bagdadzie. Za następcą Mar Szymona XXIII – patriarchą Mar Khanania Dinkhą IV opowiada się dwunastu biskupów, za patriarchą Tadeuszem II (Addai) – siedmiu. Kontakty między episkopatami obu patriarchów pozwalają mieć nadzieję na rychłe zakończenie rozłamu. W każdym razie w 1995 doszło do zjednoczenia indyjskich gałęzi obu kościołów – pozostał tylko jeden z metropolitów mianowanych przez konkurencyjnych patriarchów.
XX wiek zaznaczył się odrodzeniem kościoła nestoriańskiego, który w 1976 przyjął nazwę "kościoła asyryjskiego", stając się kościołem narodowym. Jednocześnie nastąpiło odrodzenie narodowe jego wiernych, którzy uważają się za potomków starożytnych Asyryjczyków. Kościół asyryjski liczy obecnie 150 do 600 tysięcy wiernych (szacunki są bardzo rozbieżne), którzy mieszkają głównie w diasporze. Siedzibą patriarchy Mar Khananii Dinkhy IV jest Morton Grove w Illinois. Po śmierci patriarchy Szymona XXIII w 1975 zarzucono dziedziczenie godności patriarchy.
11 listopada 1994 patriarcha Dinkha IV Khanania i Jan Paweł II podpisali wspólną deklarację chrystologiczną, ocenioną jako pierwszy krok do interkomunii. Na razie jednak do rekoncyliacji nie doszło – wspólne deklaracje patriarchów nestoriańskiego i chaldejskiego dopuszczają tylko, w razie konieczności, przyjęcie komunii przez asyryjczyka w kościele chaldejskim i przez chaldejczyka w kościele asyryjskim. Możliwość tę dopuściła również Stolica Apostolska w oświadczeniu Papieskiej Rady Popierania Jedności Chrześcijan z 25 października 2001.
