Order Orła Białego

Z Wikipedii

Order Orła Białego

Gwiazda Orderu Orła Białego

Kollana królewska Orderu Orła Białego, własność króla Augusta II Mocnego przed 1730

Order Orła Białego – najstarsze i najwyższe odznaczenie państwowe Rzeczypospolitej Polskiej, nadawane za znamienite zasługi cywilne i wojskowe dla pożytku Rzeczypospolitej Polskiej, położone zarówno w czasie pokoju jak i w czasie wojny. Nie dzieli się na klasy. Nadawany jest najwybitniejszym Polakom oraz najwyższym rangą przedstawicielom państw obcych.

Order Orła Białego noszony jest na wstędze błękitnej przewieszonej przez lewe ramię do prawego boku. Gwiazdę Orderu, niegdyś haftowaną, nosi się na lewej piersi.

Spis treści

1 Historia
2 Zmiany insygniów
- 2.1 Okres międzywojenny
- 2.2 Opis oznaki od 1992
3 Kapituła Orderu Orła Białego
- 3.1 Problemy ze składem Kapituły w latach 2005-2007
4 Kawalerowie i Damy Orderu Orła Białego (lista niepełna)
- 4.1 Obywatele Rzeczypospolitej Polskiej
- 4.2 Cudzoziemcy
5 Żyjący polscy Kawalerowie oraz Damy Orderu Orła Białego
6 Linki zewnętrzne
7 Przypisy
8 Zobacz też

[edytuj] Historia

Lata 1705-1795

Order został ustanowiony 1 listopada 1705 przez króla Augusta II na zamku w Tykocinie, małym mieście na Podlasiu, położonym nad rzeką Narew, gdzie bywali królowie, magnaci i książęta polscy. Otrzymywali go w czasie I Rzeczypospolitej głównie magnaci, którzy wsparli króla w wolnej elekcji: Karol Stanisław Radziwiłł, Hieronim Lubomirski, Michał Kazimierz Ogiński, Ignacy Krasicki, Stanisław Kostka Potocki, Stanisław Małachowski, ale także ataman Iwan Mazepa. W czasach Augusta III stracił nieco renomę, gdyż minister Henryk Brühl masowo go sprzedawał. Za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego Order Orła Białego nadano na rozkaz cesarzowej Katarzyny II wielu Rosjanom, w tym wszystkim jej faworytom z Potiomkinem na czele. Order przestał być nadawany po III rozbiorze Polski.

Lata 1807-1917

Ponownie został ustanowiony w 1807 jako najwyższe odznaczenie Księstwa Warszawskiego i później kongresowego Królestwa Polskiego.Po upadku powstania listopadowego w 1831 wraz z Orderem Świętego Stanisława i Orderem Virtuti Militari został zniesiony jako order Królestwa Polskiego. Ukazem cara został ustanowiony Cesarski i Królewski Order Orła Białego^[1] Order ten był nadawany przez carów w latach 1831-1917 ( do upadku caratu). Ustanowienie oznaczenia Imperium Rosyjskiego przejmującego elementy orderu Królestwa Polskiego było jedną z represji po powstaniu listopadowym, gdy wbrew traktatowi wiedeńskiemu car uznał Królestwo Polskie za terytorium podbite, a nie odrębne państwo związane jedynie unią personalną z Rosją. Z tego względu nie jest w tej formie i w tym okresie traktowany jako kontynuacja polskiego orderu rycerskiego.

Od 1921 roku

Został odnowiony przez Sejm Rzeczypospolitej ustawą z dnia 4 lutego 1921 jako najwyższe odznaczenie państwowe. Otrzymał wówczas także nowy wygląd. W okresie międzywojennym nadany został 24 obywatelom polskim i 87 cudzoziemcom (w tym 33 monarchom i prezydentom, 10 premierom, 12 członkom rodzin panujących, 15 ministrom).

Po II wojnie światowej order nadawany nie był, posiadali go z racji urzędu tylko prezydenci RP na uchodźstwie, choć oficjalnie w PRL nigdy tego odznaczenia nie zniesiono. Dekret PKWN z 22 grudnia 1944 o orderach, odznaczeniach oraz medalach wymieniał Order Orła Białego jako jedno z odznaczeń państwowych, nadawanych przez Prezydium KRN, lecz nie był on nadawany, a w 1949 jako najwyższe odznaczenie zastąpił go Order Budowniczych Polski Ludowej. Ustawa z 17 lutego 1960 o orderach i odznaczeniach już nie wymieniała Orderu Orła Białego. Na emigracji, do 1989, Order nadano tylko trzem osobom: (Władysław Sikorski, Tadeusz Tomaszewski, Eustachy Sapieha), nie licząc sześciu prezydentów na Uchodźstwie, którzy stawali się kawalerami i Wielkimi Mistrzami Orderu z mocy urzędu.

23 grudnia 1992 został restytuowany ustawą z dnia 16 października 1992 r. o orderach i odznaczeniach (Dz. U. Nr 90, poz. 490 ze zmianami). Order obecnie nadawany jest przez Prezydenta RP. Pierwszymi osobami, które otrzymały go po 1989, z rąk prezydenta Lecha Wałęsy, byli Jan Paweł II i król Szwecji Karol XVI Gustaw (w 1993, ale papież odebrał swój order dopiero 22 maja 1995 w czasie pielgrzymki do kraju).

[edytuj] Zmiany insygniów

Początkowo miał formę owalnego medalu czerwonego koloru z jasnobłękitną wstęgą oraz hasłem Pro Fide, Lege et Rege (łac. Za wiarę, prawo i króla). Na oznakach przyznawanych monarchom słowo rege zmieniano na grege (łac. trzodę). Królowi polskiemu przysługiwał przywilej noszenia insygniów orderowych, którymi był wysadzany szlachetnymi kamieniami krzyż zawieszony na łańcuchu Orderu Orła Białego. Monarchowie z dynastii Wettinów, August II Mocny i jego syn August III Sas mieli poza tym cały zestaw klejnotów, który nazywano garniturem orderowym. W 1709 order dla wszystkich kawalerów otrzymał formę krzyża maltańskiego. Do 1713 noszony był na szyi z dodatkową gwiazdą.

August III w płaszczu orderowym Orderu Orła Białego

Order w XVIII w. (awers)

Gwiazda Orderu w XVIII w.

Baretka Orderu Orła Białego

[edytuj] Okres międzywojenny

Po restytucji orderu w 1921 roku zmieniono jego hasło na Za Ojczyznę i Naród. Na nowy wygląd orderu złożyły się złoty krzyż maltański z białą emaliowaną obwódką i złotymi promieniami między ramionami, dalej biały, emaliowany i ukoronowany orzeł z rozpostartymi skrzydłami z głową w prawo (heraldycznie) na krzyżu. Order nosi się na gładkiej, jasno błękitnej szarfie z lewego ramienia na prawy bok.

Gwiazda jest ośmioramienna z prostymi ramionami. Na niej osadzony jest złoty, maltański krzyż emaliowany na czerwono z białą emaliowaną obwódką i złotymi promieniami pomiędzy ramionami. Nowe hasło zostało wypisane na ramionach krzyża. Na centralnym dysku emaliowanym na biało znajduje się monogram RP (Rzeczpospolita Polska) otoczony emaliowanym zielono wieńcem.

W okresie międzywojennym nadany został 24 obywatelom polskim i 87 cudzoziemcom (w tym 33 monarchom i prezydentom, 10 premierom, 12 członkom rodzin panujących, 15 ministrom).

[edytuj] Opis oznaki od 1992

Obecnie oznaką Orderu Orła Białego jest krzyż maltański, równoramienny, złocony, o wymiarach 70 x 70 mm, zakończony na rogach ramion kulkami. Ramiona krzyża pokryte są czerwoną emalią z białymi brzegami w złoconym obramowaniu. Między ramionami krzyża umieszczone są pęki złoconych promieni. W środku krzyża biało emaliowany orzeł według wzoru określonego w ustawie z dnia 1 sierpnia 1919 o godłach i barwach Rzeczypospolitej Polskiej, ze złoconymi żyłkami, koroną, dziobem i szponami. Na odwrotnej stronie ramiona krzyża są złocone z biało emaliowanym obramowaniem i wypukłym napisem: ZA OJCZYZNĘ I NARÓD. W środku krzyża na okrągłej biało emaliowanej tarczy w otoku ze złoconych liści dębowych pokrytych zieloną emalią umieszczony jest złocony monogram: RP. Krzyż zawieszony jest na błękitnej wielkiej wstędze szerokości 100 mm i noszony z lewego ramienia na prawy bok.

Oznaką Orderu jest ponadto gwiazda orderowa srebrzona o średnicy 80 mm z ośmiu pęków promieni. Na gwieździe umieszczony jest złocony krzyż Orderu, o wymiarach 50 x 50 mm, lecz bez orła i bez kulek na rogach ramion. Między ramionami krzyża złociste płomyki, na ramionach krzyża złocony napis: ZA OJCZYZNĘ I NARÓD. W środku krzyża na okrągłej, biało emaliowanej tarczy w otoku ze złoconych liści dębowych pokrytych zieloną emalią umieszczony jest złocony monogram "RP".

Pierwszym Kawalerem Orderu Orła Białego po jego restytucji został w roku 1993 Jan Paweł II.

[edytuj] Kapituła Orderu Orła Białego

Na straży honoru Orderu stoi Kapituła Orderu Orła Białego, jej członkowie powoływani są przez prezydenta RP na pięć lat spośród osób, które zostały odznaczone tym Orderem. Kapitułę tworzą: Wielki Mistrz Orderu i pięciu członków Kapituły. Zgodnie z ustawą o orderach i odznaczeniach prezydent RP, z tytułu wyboru na ten urząd, staje się Kawalerem Orderu Orła Białego, Wielkim Mistrzem Orderu i przewodniczy Kapitule. Kapituła wybiera ze swego grona Kanclerza Orderu i Sekretarza Kapituły.

Łańcuch (kollana) Orderu Orła Białego pochodzący z czasów panowania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego oraz miecz orderowy jako klejnoty Rzeczypospolitej przechowuje się w kaplicy Zamku Królewskiego w Warszawie.

Obecnie w skład kapituły wchodzą: Prezydent RP Lech Kaczyński (Wielki Mistrz Orderu), Wiesław Chrzanowski, Andrzej Gwiazda oraz ks. abp Ignacy Tokarczuk (członkowie Kapituły).

[edytuj] Problemy ze składem Kapituły w latach 2005-2007

Pod koniec 2005, po wyborze Lecha Kaczyńskiego, z funkcji kanclerza kapituły ustąpiła prof. Barbara Skarga, która poczuła się urażona jego wypowiedzią, że "od prezydenta Kwaśniewskiego najwyższe odznaczenia, co niestety, tyczy się też Orderu Orła Białego, dostają ludzie zasłużeni. Są rzeczywiście zasłużeni - ale dla PRL". Prof. Skarga była deportowana na Syberię w 1944, skąd powróciła dopiero w 1955. W odpowiedzi na jej rezygnację, prezydent-elekt Lech Kaczyński stwierdził : "Jestem pełen szacunku dla filozoficznego dorobku pani profesor, ale uważam, że niczym nie obraziłem kapituły. Mam po prostu inny stosunek do prawdy. Prawdę wolno mówić, chyba że tu się różnimy z prof. Skargą?"
W tym kontekście prezydent przywołał odznaczenie wśród 25 odznaczonych przez Aleksandra Kwaśniewskiego Włodzimierza Reczka, który w czasach stalinowskich był posłem na Sejm (1945-1956), przez wiele lat członkiem KC PZPR.^[2]Uhonorowanie go tym orderem wzbudziło ogromne kontrowersje. Kapituła Orderu była przeciw, ale według jej członków, "została postawiona przed faktem dokonanym". "O Włodzimierzu Reczku z całą pewnością można powiedzieć, że tworzył Polskę Ludową , A czymże on się zasłużył dla III RP, że dostał tak wysokie odznaczenie? Tym, że był działaczem sportowym? Zapewniam, że mam inne niż prezydent Aleksander Kwaśniewski wyobrażenie, kto powinien dostać Order Orła Białego, i będę je realizował." - powiedział Prezydent RP. Przypomniał również, że Reczek razem z Józefem Cyrankiewiczem i Lucjanem Motyką doprowadził do wchłonięcia PPS przez PPR w ramach PZPR.^[3]

26 kwietnia 2007 Tadeusz Mazowiecki, z powodu świadomego niezłożenia w terminie oświadczenia lustracyjnego, utracił stanowisko członka Kapituły^[4].
4 maja 2007 również Bronisław Geremek, z powodu świadomego niezłożenia w terminie oświadczenia lustracyjnego, utracił stanowisko członka Kapituły. ^[5].
W maju 2007 z członkostwa w Kapitule zrezygnował Władysław Bartoszewski.
Prezydent RP Lech Kaczyński, w celu uzupełnienia składu Kapituły, zaprosił do członkostwa w Kapitule Wiesława Chrzanowskiego oraz Irenę Sendlerową, która ostatecznie odmówiła ze względu na wiek (97 lat) i stan zdrowia.
21 maja 2007 prezydent powołał w skład Kapituły arcybiskupa Ignacego Tokarczuka.